بزرگنمایی تقاضا در ناوگان ریلی؟
نیاز بازار حمل بار و مسافر به قطار و لکوموتیو جدید سنجش شد.
بازوی پژوهشی مجلس با بررسی واقعیت بازار حمل‌ونقل ریلی «بار» و «مسافر» در کشور، با استناد به «ضعف بهره‌وری در ناوگان بار» و «سودآور نبودن فعالیت شرکت‌ها در ناوگان مسافری» در سیستم ریلی، پیش‌بینی‌های انجام شده در دولت درباره «نیاز تا سال ۱۴۰۰» را به مراتب بیشتر از تقاضای واقعی اعلام کرده است.
به گزارش تین نیوز به نقل از دنیای اقتصاد، گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس درباره تقاضای واقعی ناوگان حمل‌ونقل ریلی در کشور و توان تولید داخل در این بخش نشان می‌دهد: مشروط به رونق صنایع و تکمیل تجهیزات مربوط به ترانزیت انواع کالاها از یک سو و همچنین افزایش میل و رغبت مسافران داخلی به سفر با قطار از سوی دیگر، تقاضای استفاده از شبکه حمل‌ونقل ریلی تا حد آنچه دولت برای سال ۱۴۰۰ تخمین زده است، افزایش پیدا می‌کند.
بزرگنمایی تقاضا در ناوگان ریلی؟
این گزارش درباره آخرین وضعیت حمل بار با شبکه ریلی کشور حکایت از آن دارد که تحت تاثیر موقعیت استراتژیک ایران و واقع شدن در مسیر جاده ابریشم و همچنین دسترسی به آب‌های آزاد، کشورمان به‌عنوان کریدور حمل بار در منطقه و جهان شناخته شده است. واگنهای باری از جمله وسایل نقلیه ریلی هستند که برای حمل محموله و بارهای مختلف شامل محموله‌های سنگین فولادی، کانتینر، یخچال، حمل غلات، شن و ماسه، زغال‌سنگ، گاز و سوخت، مواد معدنی و حمل دام استفاده می‌شوند.
تا اواخر سال ۹۵ تعداد ۲۳ هزار و ۱۱۳ واگن باری درحال فعالیت بوده‌اند و عملکرد حمل‌ونقل باری ۳۲ میلیون تن از کل ۳۹۴ میلیون تن جابه‌جایی بار بوده است. این عملکرد تا پایان سال ۹۶ به نزدیک ۴۷ میلیون تن بار افزایش پیدا کرده است.
در این میان عدم پوشش‌دهی کافی ریلی در سطح کشور، سرعت پایین حمل بار (کمتر از ۱۵ کیلومتر بر ساعت)، مشکلات بین‌المللی ترانزیت کالا، محدودیت بارهای موجود در کشور برای حمل توسط صنعت ریلی، فرسودگی ناوگان باری و امکانات تخلیه و بارگیری در مبادی داخلی سبب شده است حمل‌ونقل ریلی سهم کمی از حمل کالا و بار را در ایران در اختیار داشته باشد. مقایسه سهم حدود ۱۲ درصدی حمل‌ونقل ریلی از کل بار در سال ۹۶ در مقایسه با کشورهایی همچون چین، آمریکا، روسیه، کانادا و استرالیا که حدود ۴۵ درصد از بار خود را با ریل جابه جا می‌کنند، نشان می‌دهد در صورت رونق صنعت و معدن در کشور و همچنین ترانزیت کالا به کشورهای آسیای میانه این سهم به سرعت می‌تواند افزایش یابد. به علت نیاز روزافزون به واگنهای باری در کشور تاکنون چهار مجموعه واگن‌سازی به ساخت واگن باری اقدام کرده‌اند.
براساس اطلاعات مرکز پژوهش‌های مجلس، سهم تولید توسط واگن‌سازان داخلی و خارجی ۳۸ درصد است. درحال‌حاضر پیرترین واگن فعال در صنعت ریلی کشور ۵۹ سال و جوان‌ترین آن ۳ سال عمر دارد و میانگین عمر بیش از ۲۲ هزار ناوگان باری ایران حدود ۲۷ سال است. بنابراین مشخص است که سن واگنهای باری کشور بالا است و نوسازی واگن‌ها باید در اولویت باشد. اما از طرفی یکی از دلایل کم بودن سرعت متوسط ناوگان نیز فرسودگی و کم بودن قابلیت اطمینان ناوگان است.
در سیستم حمل‌ونقل مسافر بین شهری که سیستم‌های مختلفی از جمله ریلی وجود دارد، کاهش مصرف انرژی و سوخت، کاهش حوادث و تصادفات جاده‌ای، کاهش میزان آلایندگی و حفظ محیط‌زیست از جمله مزایا و برجستگی‌های حمل‌ونقل ریلی است. حمل‌ونقل ریلی در کنار حمل‌ونقل هوایی، جاده‌ای و اتوبوسی جزو حمل‌ونقل عمومی محسوب می‌شود. واگنهای حمل‌ونقل مسافری معمولا به انواع واگنهای خواب و واگنهای سالنی صندلی‌دار، واگنهای خودکشش، اتوبوس ریلی و قطار سریع‌السیر تقسیم‌بندی می‌شود.
درحال‌حاضر بیش از ۲ هزار و ۲۰۰ واگن مسافری در ناوگان حمل‌ونقل مسافری بین شهری راه‌آهن درحال خدمت‌دهی هستند. عملکرد راه‌آهن در جابه‌جایی مسافر بین شهری ۲۴ میلیون نفر از کل تقاضای سفر ۲۳۹ میلیون نفر در سال است. به این ترتیب حدود ۱۰ درصد از کل مسافران بین شهری کشور از راه‌آهن استفاده می‌کنند. این سهم از جذب مسافر در کشور با توجه به محدودیت‌های شبکه ریلی بسیار قابل توجه است و با سهم خطوط راه‌آهن توسعه یافته قابل مقایسه بوده و نشان از میزان مناسب این بخش از صنعت ریلی است.
کیفیت پایین سفر و مدت زمان طولانی سفر با قطار از جمله مشکلاتی است که باید در جهت رفع مشکلات و نقیصه‌ها در حمل‌ونقل مسافری به آن توجه شود. آن‌طور که مرکز پژوهش‌های مجلس اعلام کرده است، حدود ۲۲ درصد از ناوگان مسافری کشور با انجام فرآیندهای انتقال فناوری به‌صورت CKD از کشورهایی همچون آلمان، کره‌جنوبی و رومانی توسط واگن‌سازان داخلی تامین شده است.
این گزارش توصیه می‌کند توجه به واگن‌سازان داخلی و حل مشکلات این شرکت‌ها کمک موثری به بالا بردن درصد سهم ساخت داخل و بومی‌سازی تولید واگنهای مسافری در کشور خواهد کرد. درحال‌حاضر بیشترین سن ناوگان مسافری ۶۲ سال است.
یافته‌های مرکز پژوهش‌های مجلس درباره واگنهای مورد نیاز مترو نیز حاکی است: واگنهای مترو به‌طور عمده در خطوط داخل کلان‌شهرهای کشور به خصوص شهر تهران استفاده می‌شوند. درحال‌حاضر بیش از ۱۵۰۰ واگن مترو در کشور در حرکت است که حدود ۶۰۰ واگن از خارج خریداری و تامین شده است.
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس درباره تقاضای ناوگان ریلی نیز مشخص می‌کند: توسعه ناوگان ریلی کشور رابطه مستقیمی با احداث خطوط ریلی دارد به گونه‌ای که درحال‌حاضر بیش از ۹ هزار کیلومتر خط‌آهن وجود دارد. از طرفی حدود ۱۶ هزار کیلومتر خط آهن هم درحال احداث و درحال مطالعه موجود است.
توسعه ناوگان راه‌آهن شامل توسعه انواع واگنهای باری و مسافری، لکوموتیو باری، لکوموتیو مسافری، لکوموتیو مانوری، قطار خودکشش و قطار حومه‌ای، قطار سریع‌السیر و وسایل امداد و نجات است. سند طرح توسعه حمل‌ونقل ریلی بخش ناوگان تا سال ۱۴۰۰ نشان می‌دهد: در سال ۱۴۰۰ تعداد ۸ هزار وسیله نقلیه ریلی مورد نیاز است.
مرکز پژوهش‌ها با طرح این سوال که آیا پیش‌بینی‌های موجود از نیازمندی‌های ناوگان حمل‌ونقل ریلی دقیق و واقع‌بینانه بوده است یا خیر، این‌طور پاسخ می‌دهد: برای برآورد نیاز واقعی کشور به ناوگان ریلی و تحلیل بهتر نیازها، باید کمبودهای ناوگان ریلی کشور به دو دسته تقسیم‌بندی شود. دسته اول کمبودهای ناوگان ریلی در حوزه راه‌آهن مشتمل بر لکوموتیوها (باری، مسافری، مانوری)، واگنهای باری، واگنهای مسافری، قطار خود کشش و قطار سریع‌السیر و دسته دوم شامل کمبودهای واگنهای مترو، تراموا و قطار سبک شهری در کلان‌شهرها است.
بر این اساس با توجه به تحلیل آماری وضعیت موجود ناوگان ریلی کشور و پیش‌بینی نیاز راه‌آهن تا سال ۱۴۰۰، کمبودهای بخش ریلی ناوگان راه‌آهن درخصوص لکوموتیو باری ۶۱۸ دستگاه، لکوموتیو مسافری ۱۸۶ دستگاه، لکوموتیو مانوری ۲۳۰ دستگاه، انواع مختلف واگن باری ۲۸ هزار و ۵۰۰ دستگاه، واگن مسافری قطار خود کشش و قطار حومه‌ای ۶۵۰ دستگاه و قطار سریع‌السیر ۶۲۱ دستگاه است که در مجموع ۳۲ هزار و ۳۶۰ دستگاه وسایل مختلف نقلیه ریلی در حوزه راه‌آهن کمبود وجود دارد.
در حوزه واگنهای باری نیز قرارداد بزرگی تحت عنوان ۶ هزار دستگاه واگن باری با یک شرکت روسی امضا شده است. در حوزه قطارهای حومه‌ای و خودکشش قرارداد بزرگ تولید ۴۵۰ واگن مسافری فعال است. همچنین در حوزه تامین لکوموتیو باری برای تولید ۲۰۰ دستگاه تفاهم شده است. برای لکوموتیو مسافری نیز قرارداد ساخت ۵۰ دستگاه امضا شده است.
در حوزه نیاز به ناوگان باری نیز به‌دلیل تحریم‌ها و عدم تحقق رشد اقتصادی پیش‌بینی شده در اسناد توسعه کشور، حمل‌ونقل بار ریلی با پیش‌بینی‌های حداقلی در طرح جامع حمل‌ونقل هماهنگی ندارد. به همین دلیل آمار واگنهای باری مورد نیاز کشور به‌طور صحیح برآورد نشده است. طبق پیش‌بینی‌های حداقلی حجم بار قابل حمل با راه‌آهن در سال ۹۷ باید بیشتر از ۹۸ میلیون تن باشد.
این در حالی است که خطوط ریلی ۴۷ میلیون تن را حمل کرده است. با توجه به متوسط سیر شبانه روزی کمتر از ۲۲۰ کیلومتر واگنهای باری با افزایش بهره‌وری می‌توان با ناوگان و بار قابل حمل ریلی موجود به اهداف رسید و صرفا نوسازی نیاز به ناوگان باری جدید خواهد داشت.
مهم‌ترین ارکان در افزایش حجم بار ریلی شامل توسعه صنایع بزرگ کشور و ترانزیت بین‌المللی کالا است که باعث افزایش بار قابل حمل ریلی کشور می‌شود و همچنین شامل تکمیل پروژه‌های حال‌حاضر مربوط به توسعه شبکه ریلی، دو خطه کردن خطوط موجود، افزایش بار محوری، ارتقای سیستم بهره‌برداری و تجهیز سیستم سیگنالینگ در کوتاه‌مدت و تفکیک خطوط مسافری و باری در برخی کریدورهای پرترافیک در بلندمدت است.
در حوزه حمل‌ونقل ریلی باری با وجود بهره‌وری کم واگنهای باری در کشور این بخش هم‌چنان سودده است. قطعا با افزایش میانگین مسافت سیر واگنهای باری این سود افزایش خواهد یافت. سودآوری در بخش حمل‌ونقل ریلی بار در کشور سال‌ها توسط متخصصان حمل‌ونقل و ترافیک تاکید شده است. برخی از متخصصان معتقدند که تمرکز راه‌آهن کشور باید روی حمل بار باشد.
به‌طور کلی می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که برای سال ۱۴۰۰ تعداد ۲۸ هزار و ۵۰۰ دستگاه واگن باری مورد نیاز نیست و پیش‌بینی‌های اسناد چشم‌انداز محقق نشده و غیرواقعی است. بازنگری این اسناد به‌صورت واقع‌بینانه و با توجه به تجربه‌های قبلی بسیار ضروری به نظر می‌رسد.
با این حال به‌دلیل سودآور بودن حمل بار ریلی اگر زیرساخت‌ها محقق شوند ساخت واگن باری با تکیه بر توانمندی ساخت داخل در کوتاه‌ترین زمان امکان‌پذیر است. در حوزه حمل‌ونقل مسافری بین شهری به‌رغم ارائه یارانه دولتی از جمله حق دسترسی به شبکه ریلی به شرکت‌های ریلی مسافری سودآور نیست و شاهد بر این امر، عدم علاقه شرکت‌های مسافری خصوصی جهت تحویل‌گیری واگنهای ساخته شده است.
درخصوص واگنهای مسافری و پیش‌بینی نیاز در این بخش نیز مشخصا تا سال ۱۴۰۰ ،۶۵۰ دستگاه واگن مسافری با توجه به عدم تحقق موارد فوق‌الذکر مورد نیاز نیست. مرکز پژوهش‌های مجلس توصیه کرده است براساس شرایط جدید اسناد بالادستی اصلاح شود.
در حوزه کمبود واگن مترو و قطار سبک شهری در کلان‌شهرها و سازمان‌های قطار شهری کمبودها تا افق سال ۱۴۰۰ به قرار متروی تهران معادل ۱۰۵۰ واگن شامل ۸۶۸ دستگاه واگن داخل شهری و ۱۸۲ واگن حومه‌ای، متروی مشهد ۱۵۰ دستگاه واگن مترو و ۴۷ دستگاه واگن قطار سبک شهری، متروی شیراز شامل ۱۳۵ دستگاه واگن مترو، قطار شهری اصفهان ۱۳۵ دستگاه واگن مترو، قطار شهری تبریز ۱۲۵ واگن مترو، قطار شهری اهواز ۶۵ واگن مترو، قطار شهری کرج ۱۱۴ واگن مترو، قطار شهری قم ۱۰۵ واگن مترو و ۱۸ واگن منوریل، قطار شهری کرمانشاه ۵۶ واگن قطار سبک شهری و در مجموع ۲ هزار دستگاه واگن در کشور کمبود وجود دارد. همچنین به علت حجم سرمایه‌گذاری بالا این پروژه‌ها از محل تامین اعتبار فاینانس قابل اجرا هستند.
براساس خطوط مصوب قطار شهرهای کلان‌شهرها در سازمان حمل‌ونقل ترافیکی کشور این میزان از کمبود ۶۲۰۰ دستگاه واگن است. در این میان لازم است تاکید شود زمان طراحی، ساخت و تست ناوگان برای نمونه اول توسط شرکت‌های سازنده کمتر از ۱۸ ماه بوده و ظرفیت سازنده‌ها بعضا بیش از ۱۰۰واگن در ماه است و در صورت تامین مالی، تامین ناوگان مشکلی برای بهره‌برداری نخواهد بود.
مرکز پژوهش‌های مجلس تاکید می‌کند: عملکرد کلان‌شهرها در ساخت خطوط ریلی درون شهری طی سه دهه گذشته باید ارزیابی شود و با توجه به واقعیت حاکم بر پروژه‌های اجرا شده که بعضا با تاخیرهای ۱۵ ساله روبه‌رو هستند و شرایط حاکم بر درآمدهای شهری، پیش‌بینی دقیقی از شروع بهره‌برداری خطوط ارائه شود تا آمار نیاز واگن مترویی در چشم‌اندازهای ۵ و ۱۰ساله اصلاح شوند. از طرفی بهره‌برداری از خطوط موجود کلان‌شهرهایی غیر از تهران لزوم بازنگری در تحلیل‌های ترافیکی در این شهرها را بیان می‌کند.
