◄ نقش هوش مصنوعی در خدمات مسافری راه‌ آهن با تأکید بر حقوق و قوانین ایران

محمدمهدی فقیه عبدالهی* با گسترش فناوری های نوین، صنعت حمل و نقل ریلی در ایران نیز در مسیر تحول دیجیتال قرار گرفته است. در این میان، هوش مصنوعی (AI) به عنوان یکی از مؤلفه های اصلی تحول، می تواند در بهینه سازی خدمات مسافری، افزایش رضایت عمومی و تضمین حقوق مسافران نقش آفرینی کند.

بررسی ارتباط میان هوش مصنوعی و خدمات مسافری، به ویژه در چارچوب حقوق و قوانین ایران، موضوعی مهم و آینده نگرانه است که در این مقاله به آن می پردازیم :

۱. هوش مصنوعی و تحول خدمات مسافری ریلی

در سال های اخیر، سیستم های ریلی پیشرفته در جهان از الگوریتم های هوشمند برای پیش بینی رفتار مسافران، تنظیم زمان بندی قطارها، مدیریت ایستگاه ها و ارائه خدمات شخصی سازی شده بهره گرفته اند . در ایران نیز با توجه به توسعه زیرساخت های IT در شرکت راه آهن و شرکت های حمل و نقل ریلی مانند نورالرضا، زمینه برای پیاده سازی این فناوری فراهم شده است.

کاربردهای اصلی هوش مصنوعی در خدمات مسافری شامل : رزرو هوشمند بلیت و مدیریت ظرفیت واگن ها،  تحلیل داده های مسافران برای بهینه سازی خدمات ، پاسخ گویی هوشمند از طریق چت بات ها و سیستم های پشتیبانی، پیش بینی نیازهای مسافران سالمند یا دارای معلولیت است . این قابلیت ها نه تنها باعث بهبود تجربه سفر می شوند، بلکه زمینه ای برای ارتقاء عدالت و برابری در دسترسی به خدمات حمل ونقل فراهم می سازند.

۲. حقوق مسافر و الزامات قانونی در بهره برداری از هوش مصنوعی

مطابق آیین نامه حقوق مسافر در حمل ونقل ریلی (مصوب شورای عالی هماهنگی ترابری کشور)، شرکت های ریلی موظف اند خدماتی امن، قابل اعتماد، به موقع و شفاف ارائه دهند. با ورود هوش مصنوعی به این حوزه، مسائلی چون شفافیت تصمیم گیری الگوریتم ها، حفظ حریم خصوصی اطلاعات مسافران و پاسخ گویی در برابر خطاهای سامانه های هوشمند، به یکی از دغدغه های حقوقی تبدیل می شود.

برخی از نکات مهم حقوقی :

• مطابق قانون حمایت از حقوق مصرف کننده، شرکت ها موظف به اطلاع رسانی شفاف درباره شیوه پردازش داده های کاربران هستند.
• در صورت وقوع خطا در سیستم های هوش مصنوعی (مثلاً اختصاص اشتباه صندلی یا حذف رزرو)، مسئولیت بر عهده ی شرکت بهره بردار است، مگر خلاف آن ثابت شود.
• لازم است شرکت های ریلی در قراردادهای خرید بلیت، شرایط استفاده از سامانه های هوش مصنوعی و پردازش داده ها را به صورت روشن و قابل فهم بیان کنند.

3. چالش ها و راهکارهای حقوقی پیاده سازی هوش مصنوعی در راه آهن ایران  

در حال حاضر، قوانین مشخص و مستقلی درباره کاربرد هوش مصنوعی در حمل ونقل ایران وجود ندارد، اما برخی اسناد بالادستی از جمله: سند توسعه فناوری های نوین در حمل ونقل ریلی ، برنامه ششم توسعه کشور، و نقشه راه هوش مصنوعی معاونت علمی ریاست جمهوری زمینه ساز تدوین چنین مقرراتی هستند.

از مهم ترین چالش های حقوقی می توان به مواردی از قبیل: خلأ قانون گذاری در زمینه مالکیت داده های مسافر، فقدان دستورالعمل شفاف در مورد تصمیم گیری خودکار سامانه ها، لزوم آموزش حقوقی به مدیران فناوری و فعالان صنعت ریلی هوش مصنوعی می تواند کیفیت و عدالت در خدمات مسافری راه آهن ایران را ارتقا دهد، به شرط آن که در چارچوب اصول حقوقی، حریم خصوصی و مسئولیت پذیری به کار گرفته شود. تدوین مقررات تخصصی و آموزش حقوق فناوری به فعالان این صنعت، لازمه بهره گیری صحیح از این فرصت فناورانه است.

پیشنهاد می شود که شورای عالی هماهنگی ترابری کشور با همکاری قوه قضائیه و وزارت ارتباطات، دستورالعمل هایی برای کاربرد مسئولانه هوش مصنوعی در حمل ونقل ریلی تدوین کند و شرکت های حمل ونقل ریلی پیش از بهره برداری از سیستم های هوشمند، ارزیابی حقوقی و اخلاقی فناوری را انجام دهند.