خط ریلی شلمچه-بصره حلقه مفقوده کریدور شرق به غرب

به گزارش تین نیوز به نقل از بازار، محمدصادق قنادزاده، معاون ارتقای کسب و کارهای بین المللی سازمان توسعه تجارت ایران اخیرا در همایش همکاری های صنعتی ایران و عراق اعلام کرده است که با استفاده از ظرفیت های بخش خصوصی می توان حجم تجارت میان دو کشور را به ۲۰ میلیارد دلار در سال رساند.

این در حالی است که ایران و عراق که هر دو از ذخایر نفتی غنی برخوردار هستند، از نظر انرژی نمی توانند شرکای تجاری پرسودی برای یکدیگر باشند، اما مشارکت های صنعتی به شکل سرمایه گذاری و تولید مشترک یکی از راهکارهای عملی برای رشد میزان تجارت میان این دو همسایه است.

از عوامل ایجاد فرصت های تجاری میان دو کشور می توان به مواردی همچون نزدیکی موقعیت جغرافیایی دو کشور، وجود گذرگاه های مرزی متعدد، بازارچه های مرزی مشترک و مناطق آزاد تجاری میان دو کشور علاوه بر وجود اشتراکات فرهنگی و مذهبی اشاره کرد.

این در حالی است که رئیس جمهوری عراق، عبداللطیف رشید که به تازگی به ایران سفر کرده، در دیدار با آیت الله خامنه ای، رهبر معظم انقلاب اعلام کرده بود که عراق تمام سعی خود را برای تعمیق روابط با ایران و اجرایی کردن توافق های اقتصادی و امنیتی اخیر با این کشور به کار خواهد بست.

تعاملات ایران و عراق از مناظر امنیتی، سیاسی و منطقه ای تعاملاتی درهم تنیده است، چرا که دو کشور علاوه بر اشتراکات فرهنگی و مذهبی روابط تجاری گسترده ای از زمان سرنگونی صدام حسین را تجربه کرده اند. از آن زمان تاکنون روند مبادلات تجاری تهران و بغداد همواره در روند صعودی قرار داشته است.

البته در پی جنگ های فراوان داخلی و خارجی در عراق، ظهور و افول داعش، نابودی زیرساخت ها، زوال صنایع سنتی و تحریم های بین المللی و مهاجرت طیف وسیعی از فعالان اقتصادی عراقی، شاکله اقتصادی این کشور با آسیب های فراوانی مواجه شد، اما طی سال های اخیر تجارت عراق با سایر کشورها وارد روند رو به رشدی شده است.

عدم همخوانی حجم تجارت ایران و عراق با ظرفیت های اقتصادی

بر اساس آمار، صادرات ایران به عراق، طی بازه زمانی ۱۰ ساله روندی کاملا صعودی داشته است و صادرات غیرنفتی ایران به عراق در سال ۲۰۰۸ حدود ۲/۸ میلیارد دلار بود و این رقم در سال ۲۰۱۹ به حدود ۹ میلیارد دلار رسیده و ایران در آن سال بزرگترین شریک تجاری عراق بوده است، اما در طی چند سال اخیر ایران جایگاه خود در عراق را به کشوری چون ترکیه و بعضا چین واگذار کرده است. این در حالی است که صادرات ترکیه به عراق در سال گذشته میلادی حدود ۱۲.۶ میلیارد دلار بوده است و این رقم برای ایران با احتساب صادرات انرژی به حدود ۱۰ میلیارد دلار رسیده است. زقم تجارت چین و عراق در سال گذشته میلادی حدود ۵۳ میلیارد دلار بوده است که با توجه به قرابت جغرافیایی ایران و عراق، اشتراکات فرهنگی و روابط راهبردی عمیق دو کشور، لزوم دیپلماسی اقتصادی فعال از سوی ایران مورد نیاز است تا بازاری وسیع با پتانسیل بالا برای صادرات چون عراق را به رقبا واگذار نکند.

به گفته فعالان اقتصادی عدم ثبات قوانین یکی از عمده دلایل افت صادرات ایران به عراق طی چند سال اخیر محسوب می شود. از سوی دیگر مشکلات در فرایند حمل کالا یکی دیگر از دلایل عدم رشد روابط تجاری دو طرف است، چرا که اغلب کالاهای صادراتی ایرانی در پایانه ها تخلیه و بارگیری مجدد می شود که این امر آسیب بسیاری به کالاهای صادراتی وارد می کند.

اما عراق هم چنان برای تامین گاز خود به ایران وابستگی شدیدی دارد. اسفند ماه سال گذشته علی احمد، مدیر شرکت مرکزی تولید برق عراق، زیر مجموعه وزارت نیروی این کشور، اعلام کرد که عراق واردات گاز از ایران را طی ماه جاری به ۳۰ تا ۴۰ میلیون مترمکعب در روز (افزایش چندبرابری) رسانده است. به گفته وی، رقم واردات گاز عراق پیش تر حدود ۱۰ میلیون مترمکعب در روز بوده است، اما در پی افزایش دمای هوا در عراق، این کشور برای تولید نیرو به واردات گاز بیش تر از ایران نیاز دارد چرا که عراق بدون واردات برق و گاز از ایران به شدت با بحران کمبود انرژی مواجه خواهد شد.

در واقع روابط ایران و عراق در حوزه انرژی از جمله انتقال برق، گاز و همچنین تکنولوژی یکی از رازهای تحکیم روابط میان این دو همسایه است. عراق خود مطلع است که با توجه به بحرانهای اقتصادی حال حاضر در این کشور، بدون تحکیم روابط با ایران در ابعاد مختلف نمی تواند ثبات و دوام خود را تضمین کند، زیرا ترکیه، یک کشور ناامن و نامطمئن برای عراق در نظر گرفته می شود و با توجه به مداخلات آنکارا در بغداد و کمک به گروههای تروریستی در شمال عراق و سوریه؛ ایران یک همسایه امن برای عراق در نظر گرفته می شود.

اما ایران برای حفظ بازار انرژی خود در عراق خصوصا در زمینه انتقال برق باید بتواند با عرضه قیمت های رقابت پذیر و تسهیل انتقال انرژی توافقات انرژی با عراق را به شکل دراز مدت حفظ کند. به گزارش سعودی گازاته، تیرماه سال جاری عراق و عربستان برای کاهش وابستگی به برق ایران، قراردادی را امضا کردند که همزمان با سفر جو بایدن، رئیس جمهوری آمریکا به عربستان صورت گرفت، اما در پی مصالحه اخیر ایران و عربستان و عزم دو کشور برای بهبود روابط سیاسی و اقتصادی به نظر می رسد دسیسه ها علیه تعاملات انرژی ایران و عراق نیز به پایان برسد، اما با این حال با توجه به ادامه کارشکنی های آمریکا و فشار آن بر عراق برای کاهش وابستگی به انرژی ایران، تهران باید با تنظیم قراردادهای رقابتی و تسهیل انتقال انرژی حضور بلندمدت خود در بازار عراق را به عنوان یک مشتری همیشگی تضمین کند.

نفوذ و حضور مستمر ایران در بازار عراق مستلزم نگاه رقابتی و استراتژیک میان فعالان اقتصادی در پروسه صادرات، اعتمادسازی با شریک عراقی و بهینه سازی و مدرن سازی موضوع بسته بندی و برندینگ است، زیرا با توجه به سهولت فرآیند ترخیص کالا در عراق نسبت به سایر کشورهای عربی این مزیت بزرگی برای تجار ایرانی است که باید به بهترین شکل مورد استفاده قرار گیرد.

نقل و انتقال مالی، چالش بزرگ ایران در تجارت با عراق

رقبای ایران در عراق همچون چین و ترکیه با هیچ یک از محدودیت های مالی و مشکلات در نقل و انتقال پول که ایران با آن ها دست و پنجه نرم می کند مواجه نیستند، و به راحتی امکان جابه جایی پول از طریق بانک و دریافت ضمانت های قابل اطمینان را دارند که این امکان برای تجار ایرانی مهیا نیست.

سنگ اندازی های مداوم آمریکا علیه ایران در موضوع تجارت بین الملل نیز خود به این مشکلات اضافه کرده است. بهمن ماه سال گذشته آمریکا در ادامه اقدامات خصمانه خود علیه ایران و ایجاد فشار حداکثری علیه ایران بر اقتصاد ایران تلاش کرد تا با فشار بر عراق مانع از انتقال دلار به ایران شود. روزنامه وال استریت ژورنال در این خصوص گزارش داد فدرال رزرو نیویورک در ماه نوامبر کنترل های شدیدتری را بر معاملات دلار توسط بانک های تجاری عراق اعمال کرد. این اقدام به منظور توقف انتقال دلار به ایران و اعمال فشار بیشتر به خاطر برنامه هسته ای ایران و سایر اختلاف ها طراحی شد تا تهران را برای تامین دلار دچار مشکل کند. ایران سال ها از شرکت ها از عراق تا ترکیه برای بدست آوردن دلار در معاملات بین المللی استفاده کرده است.

اما به گفته محمد حسینی عضو اتاق مشترک ایران و عراق، این روند تاثیر چندانی بر حجم تجارت ایران و عراق نخواهد داشت زیرا انرژی عمده محصول صادراتی ایران به عراق است که عراق عمدتا از طریق تهاتر کالا با ایران تسویه می کند. البته بانک مرکزی عراق اعلام کرده است که قرار است تجارت غیرنفتی خود با چین را به صورت یوآن به انجام برساند و عزم عراق برای کنار گذاشتن دلار از معاملات تجاری این سیگنال را ارسال می کند که روند مشابهی را نیز می تواند در تجارت با ایران پیش گیرد تا از مشکلات تعاملات مالی با ایران به واسطه تحریم ها در امان بماند که تحقق این موضوع مستلزم پیگیری بیش تر از سوی مسئولین اقتصادی، تشکیل کارگروه های لازم برای توسل به ارزهای ملی و یا ایجاد بانک مشترک است.

لزوم تکمیل خط آهن شلمچه- بصره

اواسط فروردین ماه سال جاری شهریار افندی زاده معاون حمل ونقل وزیر راه و شهرسازی از انجام توافق جامع ایران و عراق در حوزه حمل ونقل ریلی، جاده ای و دریایی خبر داد و اعلام کرد در صورت تکمیل راه آهن شلمچه به بصره و اعطای تملک زمین به ایران، این کشور به اردن، سوریه و سایر کشورهای همسایه متصل می شود.

ایده ساخت این خط ریل به یک سال پیش از انقلاب باز می گردد، اما وقوع انقلاب اسلامی در ایران و جنگ تحمیلی موجب وقفه بسیار طولانی در این پروژه شد؛ پروژه ای که در دولت های مختلف بر به سرانجام رساندن آن تاکید شده است. اما حالا با روی کار آمدن دولت ابراهیم رئیسی و سیاست شرق گرایانه وی و اهتمام دولت یازدهم به توسعه تعاملات تجاری با همسایگان به نظر می رسد روند ساخت این خط ریل با شتاب بیش تری دنبال شود. به گفته افندی زاده، با امضای تفاهمنامه میان ایران و عراق این راه آهن ظرف مدت یک سال و نیم انجام می شود.

این طرح به طول ۳۲ کیلومتر و دارای پل۸۸۰ متری آسانسوری است. تامین هزینه ساخت پل بر عهده ایران و سایر مسیرها بر عهده عراق و یا به صورت مشترک است. همچنین مین روبی هم بر عهده ایران خواهد بود.

اعزام سیل انبوه زائران ایرانی و تسهیل صادرات ایران به عراق از دلیل اهمیت این خط ریلی است. از سوی دیگر با توجه به عبور کریدور شرق به غرب از داخل خاک ایران در صورت گسترش خط ریلی شلمچه به بصره به مرز بوکمال ( سوریه) آن را به سمت بندر لاذقیه هدایت کرد و در واقع خط آهن شلمچه – بصره حلقه گمشده این کریدور ریلی است که فعال شدن آن می تواند نویدبخش فعال سازی دالان تجاری شرق به غرب در ایران باشد.

اخیرا مهدی صفری معاون اقتصادی وزارت امور خارجه از آغاز عملیات اجرایی راه آهن شلمچه-بصره بعد از ماه رمضان خبر داد و گفته عراق برای راه آهن شلمچه-بصره حدود ۲۳۰ میلیون دلار بودجه در نظر گرفته است که برای نخستین بار این اتفاق افتاده است.

این در حالی است که حجم مبادلات ایران و عراق در سال های اخیر همواره رو به رشد بوده و از آنجایی که راه آهن شلمچه-بصره هنوز راه اندازی نشده است، تقریباً همه این تبادلات از مرزهای جاده ای صورت می گیرد و این خود اهمیت راه اندازی این پروژه را چندین برابر می کند. جابه جایی حتی نیمی از کالاهای صادراتی ایران به عراق با استفاده از خطوط ریلی کاهش هزینه های حمل ونقل و مصرف سوخت را در پی خواهد داشت.

البته خط آهن شلمچه – بصره تنها مسیر ریلی ایران و عراق نیست و خط آهن کرمانشاه-خسروی- بغداد نیز از سوی شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل و نقل کشور در دست ساخت است. از مزایای این طرح، با توجه به نزدیکی آن به اقلیم کردستان عراق، امکان دستیابی به بارهای شمال عراق، موصل و کرکوک به عنوان استان های نفتی شمال عراق و نیز تسهیل تردد بار به مرزهای پرویزخان و قصرشیرین است.

نتیجه

باتوجه به نیاز عراق کشوری چون عراق با درآمدهای سرشار نفتی به انرژی و سایر محصولات غیرنفتی (از جمله مصالح و تاسیسات برای بازسازی) و هم چنین با در نظر گرفتن روابط استراتژیک تهران و بغداد و همگرایی قوی این دو همسایه در حوزه های منطقه ای و بین المللی و تمایل قوی عراق به حفظ روابط گرم با ایران، ایران می تواند با به فعلیت رساندن ظرفیت های اقتصادی خود در مشارکت و هم افزایی اقتصادی بیش تر با عراق جهشی در مبادلات تجاری با این کشور ایجاد کند و با تقویت ورود بخش خصوصی به عراق، تسهیل صادرات به این کشور و حذف قوانین دست و پاگیر و تامین صندوق های ضمانت راه را برای فعالان خصوصی به عراق و ارزآوری بیش تر برای ایران با هدف مقابله با فشارهای آمریکا و خروج از انزوای سیاسی و اقتصادی هموار کند.

بدیهی است با مصالحه اخیر ایران و عربستان که عراق به همراه چین و عمان یکی از حامیان و بانیان این طرح بوده است، افق های روشنی در تعاملات مالی ایران و عراق رقم خواهد خورد که تحقق آن نیازمند بازارسازی قوی تر محصولات ایرانی در عراق، اعزام مشاوران اقتصادی و تامین انرژی پایدار و رقابت پذیر برای عراق است.