الزامات ایمن‌سازی تونل‌ها در زمان ساخت و بهره‌برداری
مدیرکل دفتر نگهداری ابنیه فنی سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای سرازیر شدن واریزه حجیم در تونل را نشان‌دهنده ضعف فاز اولیه مطالعات و عدم پیش‌بینی از سوی مشاور و پیمانکار دانست و تصریح کرد: تجربه پیمانکاران و مشاوران طرح در مطالعه و اجرای یک پروژه تونل سازی شرط اول است , باید بررسی دقیقی از جنس خاک، احتمال تغییر جنس زمین و تمهیدات لازم پیش‌بینی شود.
مدیرکل دفتر نگهداری ابنیه فنی سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای سرازیر شدن واریزه حجیم در تونل را نشان‌دهنده ضعف فاز اولیه مطالعات و عدم پیش‌بینی از سوی مشاور و پیمانکار دانست و تصریح کرد: تجربه پیمانکاران و مشاوران طرح در مطالعه و اجرای یک پروژه تونل سازی شرط اول است , باید بررسی دقیقی از جنس خاک، احتمال تغییر جنس زمین و تمهیدات لازم پیش‌بینی شود.
رضا اکبری در گفتگو با خبرنگار پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی با اشاره به اهمیت مبحث ایمن‌سازی تونل در زمان ساخت و بهره‌برداری اظهار داشت: یکی از مسائل اصلی در زمان ساخت یک تونل یا ابنیه فنی، لزوم بررسی شیوه ساخت توسط گروه مهندسین مشاور است. در مراحل مطالعات اولیه و نهایی تونل، مشخصات جنس زمین محل ساخت تونل و ویژگی‌های زمین‌شناسی آن باید توسط مهندس مشاور مطالعه شود؛ زیرا نوع حفاری و شیوه اجرا تابع جنس زمین و توده خاک یا سنگ در معرض حفاری است.
وی افزود: عملیات حفاری تونل در توده‌های سنگی یا زمین‌هایی که جنس آن پایداری بالایی دارد می‌تواند ابتدا به‌طور کامل در سراسر طول تونل انجام شود و حتی زیرا به خاطر جنس زمین برخی از این تونل‌ها در زمان بهره‌برداری هم پایداری خود را حفظ می‌کنند و نیازی به پوشش نهایی دیواره تونل ندارند. ازاین‌دست تونل‌ها می‌توان به مقاطعی از تونل امیرکبیر در محور کرج-چالوس اشاره کرد. که در زمان ساخت این تونل، به دلیل پایداری دیواره، به‌صورت طبیعی بهره‌برداری شده است. البته به‌مرور زمان و در اثر هوازدگی ممکن است تکه سنگ‌های کوچکی از دیواره یا سقف تونل رها شود که باید بر اساس بازرسی‌های انجام‌شده، دیواره این تونل‌ها ایمن‌سازی و در صورت نیاز تثبیت شوند.
مدیرکل دفتر ابنیه فنی سازمان راهداری خاطرنشان کرد: اگر جنس زمین سنگی و سخت باشد، به‌طورمعمول پایداری در حد بالایی است؛ اما پایداری دیواره حفاری‌شده تونل در زمین‌های از جنس مصالح دانه‌ای یا ماسه و شن یا سایر خاک‌های ناپایدار، پایین است و پیشروی عملیات حفاری تونل بدون پایدارسازی و تحکیم موقت امکان‌پذیر نیست؛ بنابراین در زمان احداث تونل، مهندس مشاور باید جنس زمین را در طول مسیر بررسی و روش تحکیم اولیه را مشخص کند.
اکبری در ادامه بیان داشت: بدین ترتیب روش حفاری مشخص می‌شود و بر این اساس پیمانکار متناسب با مطالعات انجام‌شده، ماشین‌آلات و تجهیزات موردنیاز را برای حفاری آماده می‌کند.
وی خاطرنشان کرد: در صورت وجود مصالح پایدار، می‌توان کل طول تونل را حفاری و بدون انجام عملیات تحکیم اولیه بر روی دیواره، مسیر را در تمام طول تونل باز کرد و پس از اتمام آن، عملیات پوشش نهایی و لاینینگ را انجام داد.
مدیرکل دفتر ابنیه فنی سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای افزود: در دسته دوم، یعنی حفاری در خاک‌های ناپایدار، امکان پیشروی محدود است و برخی مواقع حتی هرچند 10 سانتیمتر و یا هر مقدار کمی از حفاری باید یک پوشش اولیه تثبیت شود. این اقدام با روش‌های مختلف امکان‌پذیر است. حتی سینه کار تونل (دیوار روبروی دهانه تونل) در هنگام حفاری نیز نیاز به تحکیم و تثبیت اولیه برای پیشروی دارد.
اکبری با اشاره به‌احتمال تغییر جنس زمین در طول پیش روی حفاری تونل گفت: اینکه جنس زمین در طول پیشروی ممکن است تغییر کند نیز نباید از توجه مشاور و پیمانکار باز بماند. ممکن است مطالعات زمین‌شناسی شامل تمام طول تونل نشود و جنس بخش‌هایی از زمین متفاوت باشد و در طول تونل تغییر کند که در این صورت، ممکن است در حین حفاری یک واریزه حجیمی در تونل سرازیر شود.
وی با بیان اینکه «وقوع چنین اتفاقی نشان‌دهنده ضعف در فاز اولیه مطالعات و تا حدی عدم پیش‌بینی این قبیل اتفاقات از سوی پیمانکار است» تصریح کرد: تجربه پیمانکاران و مشاوران طرح در اجرای یک پروژه تونل سازی شرط اول است. پس باید مطالعات و بررسی‌های میدانی و دفتری به‌طور کامل انجام‌شده باشد و احتمال تغییر جنس زمین پیش‌بینی شود و حداقل از دستگاه‌های و تجهیزاتی استفاده کنند که نیاز به کار کردن اپراتور در کنار سینه کار نباشد تا در صورت وقوع ریزش کسی زیر آوار قرار نگیرد.
این مقام مسئول در سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای تأکید کرد: پیمانکار باید تمهیدات لازم برای تهیه لوازم ایمنی، پوشش و تجهیزات لازم را فراهم کند و همچنین مناطق حفاری‌شده قبلی را باید مورد پایش قرار دهد؛ زیرا احتمال ریزش در مرحله قبلی حفاری نیز وجود دارد.
اکبری با اشاره به روش‌های مرسوم در ایران برای ایمن‌سازی تونل‌ها در زمان حفاری اظهار کرد: تونلی که دیواره‌اش پایدار نیست، هم‌زمان با پیشروی حفاری، تحکیم اولیه دیواره تونل انجام می‌شود که به‌صورت مرسوم در ایران شامل یکی یا ترکیبی از روش‌های لتیس گذاری، قاب گذاری و بتن پاشی است، به‌طوری‌که با توجه به ارتفاع تونل و جنس زمین، قبل از حفاری کامل و رسیدن به مرحله پوشش نهایی، قاب گذاری و شات‌کریت (بتن پاشی) در مقاطع مشخصی انجام می‌شود.
وی در ادامه بیان داشت: پس از تکمیل عملیات ساخت و آغاز بهره‌برداری از تونل، فرض بر این است که پایداری دیواره و سقف تونل چه با پوشش و چه بدون پوشش فراهم است و مشاور و کارفرمای حوزه ساخت، ایمنی تردد را از لحاظ پایداری دیواره تونل تائید نموده‌اند. ازاین‌رو، پایداری دیواره تونل برای متولیان نگهداری تونل حداقل در کوتاه‌مدت مطرح نیست، بلکه در بحث نگهداری و بهره‌برداری، موضوعات اصلی ایمنی شامل وجود سیستم‌های روشنایی و تهویه تونل، همچنین تابلو گذاری و علائم ایمنی است، هرچند این‌ها نیز باید قبل از بهره‌برداری از تونل، توسط پیمانکار اجرا و تجهیزات مربوط به آن‌ها نصب‌شده باشند. درهرحال، موضوع ایمنی تونل از منظر متولیان نگهداری عمدتاً شامل موارد مذکور است. در عین حال، مانند سایر ابنیه فنی، بازرسی منظم و پایش دیواره تونل‌ها برای اطمینان از پایداری سقف و دیواره تونل جزو اقدامات و وظایف متولیان نگهداری تونل‌هاست.
رضا اکبری در پایان خاطرنشان کرد: البته مسائل ایمنی و نگهداری و بهره‌برداری یا به‌اصطلاح مدیریت تونل‌های طویل در کشورهای توسعه‌یافته به‌صورت هوشمند انجام می‌شود، به‌طوری‌که کارکرد سیستم‌های تهویه و روشنایی شامل مدیریت جت فن‌ها، خاموش و روشن شدن چراغ‌ها و کنترل دوربین‌های نظارتی و فرماندهی علائم ایمنی در تونل‌ها و حتی پردازش داده‌های ثبت‌شده توسط حس‌گرهای پایش حرکت‌ها و جنبش‌های سقف و دیواره تونل‌ها توسط مرکز کنترل تونل به‌صورت هوشمند انجام می‌شوند.
