پس رفت سطح آب دریای خزر و لزوم دیپلماسی فعال تر ایران
خزر پس از خلیج فارس و سیبری، به لحاظ ذخایر نفت و گاز موجود در ساحل و زیربستر در مقام سوم قرار دارد و همین مسئله ارزش آن را چندین برابر می کند.
دریای خزر پهنه ای آبی است که از جنوب به ایران، از شمال به روسیه، از غرب به روسیه و جمهوری آذربایجان و از شرق به جمهوری های ترکمنستان و قزاقستان محدود می شود. دریای خزر در گذشته بخشی از دریای تتیس بود که اقیانوس آرام را به اقیانوس اطلس متصل می کرد. این دریا بزرگ ترین پهنه آبی محصور در خشکی و وسعت آن ۶۰۰ هزار و ۳۸۴ کیلومتر مربع است که طول سواحل آن به ۷۰۰۰ کیلومتر می رسد.
به گزارش تین نیوز به نقل از ایسنا، خزر پس از خلیج فارس و سیبری، به لحاظ ذخایر نفت و گاز موجود در ساحل و زیربستر در مقام سوم قرار دارد و همین مسئله ارزش آن را چندین برابر می کند.
بررسی ها نشان می دهد از دهه ۵۰ شمسی تا اواخر سال ۱۴۰۲ سطح آب دریای خزر دوره نوسانی داشته است. با مقایسه آن با عوامل طبیعی می بینیم تغییرات اقلیمی عامل مهمی در پس رفت آب دریای خزر بوده است.
کمترین سطح آب دریای خزر حدود سال ۵۶ شمسی ثبت شد و تقریبا ۳۰- متر بود. سطح آب این پهنه آبی از سال ۵۷ افزایش یافت و بیشترین میزان آن دهه ۷۰ ثبت شد. از این زمان دوباره روند کاهشی آن آغاز شد. فقط طی دو سال افزایش یافت. الان به حدود ۲۷- متر کاهش سطح آب این دریاچه رسیده است.
بر اساس آخرین یافته ها سطح آب دریای خزر در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰، معادل ۲۶ سانتی متر کاهش یافت. این کاهش در شرایطی است که در سال ۱۴۰۰ نیز سطح آب ۲۴ سانتی متر کمتر شده بود.
چرا سطح آب دریای خزر کاهش پیدا کرده است؟
عوامل مختلفی موجب کاهش سطح آب دریای خزر شده است. به عنوان نمونه میزان آب ورودی به این دریا کاهش یافته است چراکه مستحدثاتی روی رودخانه هایی مانند سفیدرود و سایر رودخانه های که از رشته کوه البرز سرچشمه می گیرند و وارد دریای خزر می شوند، احداث شده است که جریان آب رودخانه ها را ذخیره می کند بنابراین ورودی های آب دریای خزر را کاهش می دهد.
از سوی دیگر میزان جمعیت ساکن در سواحل دریای خزر به دلیل رشد جمعیت همچنین مهاجرت های صورت گرفته به این منطقه افزایش زیادی پیدا کرده که موجب افزایش مصرف آب به ویژه منابع آب زیرزمینی – که ارتباط مستقیم با آب دریا دارد- شده است.
این عوامل در کنار تغییرات اقلیمی، کاهش بارش و افزایش دما موجب کاهش سطح آب دریای خزر شده است. بر اساس مطالعات انجام شده افزایش دما و کاهش بارش مهم ترین عوامل در این زمینه هستند.
تبعات کاهش سطح آب دریای خزر
تداوم این وضعیت بر بنادر کشورهای حاشیه این دریاچه تاثیر منفی می گذارد. در این شرایط به گفته علی کوهساری – معاون امور دریایی اداره کل بنادر و دریانوردی استان گیلان- کشورهای ساحلی دریای خزر اقدامات ویژه ای را به منظور ایجاد عمق لازم برای تردد ایمن شناورها از طریق اجرای پروژه های لایروبی در دستور کار قرار دهند.
ادامه پس رفت آب دریای خزر می تواند موجب بی استفاده شدن بندرهای شمالی کشورمان نیز می شود و آن ها را باید به عمق بیشتر دریای خزر منتقل کنیم علاوه بر آن منبع رطوبتی برای منطقه کاهش می یابد و موجب افزایش شدت تغییرات اقلیمی می شود. به عنوان نمونه زمانی که دریاچه ارومیه وضعیت عادی داشت، به عنوان یک منبع رطوبتی به افزایش میزان بارش در منطقه کمک می کرد.
از سوی دیگر تداوم پس رفت دریای خزر در برخی مناطق نظیر بخش های شرقی دریا مانند خلیج گرگان می تواند این پهنه را به کانون گرد و غبار تبدیل کند.
اقدامات انجام شده برای نجات دریای خزر
این وضعیت موجب نگرانی سایر کشورهای این دریاچه نیز شده است. به عنوان نمونه الهام علی اف – رئیس جمهور آذربایجان – در دیدار با ولادیمیر پوتین – رییس جمهور روسیه – نسبت به کاهش سطح آب دریای خزر ابراز نگرانی کرد و با همتای روس خود برای بررسی و ارزیابی این وضعیت توافق کرده است تا به اتفاق، وضعیتی را که به گفته او در حال تبدیل شدن به یک معضل زیست محیطی است، مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد.
در حالی سایر کشورهای حاشیه دریای خزر نسبت به وضعیت این اکوسیستم آبی حساس شده اند و در حال انجام رایزنی هایی هستند که که بیش از ۲۰ سال پیش یعنی در سال ۲۰۰۳ ( ۱۳۸۲) پنج کشور حاشیه دریای خزر «کنوانسیون منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر» موسوم به «کنوانسیون تهران» را امضاء کردند. این کنوانسیون در تاریخ ۱۲ اوت ۲۰۰۶ لازم الاجرا شد. هدف از تصویب این کنوانسیون بر اساس ماده ۲ آن «حفاظت از محیط زیست دریای خزر از کلیه منابع آلوده کننده از جمله حفاظت، نگهداری، احیاء و استفاده منطقی و پایدار از منابع بیولوژیکی دریای خزر است و اصول مهم حقوق محیط زیست شامل «اصل احتیاطی» (اصل احتیاطی یا مدیریت ریسک بیان می کند که در غیاب این اجماع علمی که اقدام یا سیاستی مضر نیست، اگر آن اقدام یا سیاست مشکوک به ریسک ضرر زدن به عموم یا به محیط زیست باشد، بار قانونی اثبات این که این کار مضر نیست بر دوش کسی است که انجامش می دهد.)، اصل پرداخت توسط آلوده کننده و اصل دسترسی به اطلاعات مربوط به آلودگی در روابط بین طرف ها جاری است.
کنوانسیون تهران تنها معاهده زیست محیطی مورد توافق پنج کشور حاشیه دریای خزر و تنها بستر همکاری جهت حفاظت و نجات اکوسیستم منحصر بفرد دریای خزر است و ایران امین این کنوانسیون به شمار می رود، در این شرایط کشورمان می تواند دیپلماسی فعال تری در حوزه خزر داشته باشد.
معصومه بنی هاشمی مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر- بر لزوم اجماع همه کشورهای حاشیه دریای خزر تاکید می کند و می گوید: یک موضوع مهم لزوم دستیابی کلیه کشورهای حاشیه دریای خزر به یک سند و استاندارد واحد درباره کیفیت آب دریای خزر هم برای پایش های مستمر و هم رصد مخاطرات این اکوسیستم است.
به گقته او کنوانسیون حفاظت از محیط زیست دریای خزر و موافقت نامه همکاری های آب شناسی و هواشناسی کشورهای حاشیه خزر با چنین اهدافی تصویب شده اند و به عنوان ظرفیت های بالقوه منطقه ای می توانند در دستیابی به مدیریت جامع و منسجم این منبع آبی مشترک کمک کنند.
عطا الله کاویان رئیس محیط زیست استان مازندران نیز با تأکید بر اینکه دیپلماسی بین المللی و برگزاری کنفرانس ها و نشست های مشترک با عنوان نجات دریای خزر باید به اقدامات اجرایی منتج شود، می گوید: جلسات برگزار شده در جهت همفکری بیشتر و برنامه ریزی دقیق در این حوزه است.
اگرچه پس رفت آب دریای خزر موضوع مهمی است اما این اکوسیستم با مشکلات دیگری مانند آلودگی های پنج کشور حاشیه ای دریای خزر، آلودگی های حوزه سرزمینی کشور ایران بابت ورود فاضلاب های شهری و روستایی و پسماندها و آلودگی های پلاستیکی به دریا همچنین ورود آلودگی های نفتی و رادیواکتیوی از کشورهای دیگری دست و پنجه نرم می کند. در این شرایط دیپلماسی فعال تر ایران دراین زمینه و بهره گیری از ظرفیت های کنوانسیون تهران می تواند نه تنها اثرات اقتصادی مثبت داشته باشد بلکه حیات گیاهی و جانوری بزرگ ترین پهنه آبی محصور در خشکی را ارتقا دهد.
