شناسایی فرصت‌های کرونا برای توسعه حمل و نقل پاک
کرونا هم فرصت است و هم تهدید. فرصت برای مرور مجدد راهکارهای شناخته شده ای که کمتر از آنها استفاده می کردیم و تهدید از لحاظ تقویت و شکل‌گیری عادتهای نامناسبی که در آینده بعد از کرونا نیز تداوم داشته و ما را درگیر خود خواهند کرد.
هدف اصلی از گسترش حمل و نقل همگانی، کاهش آلودگی محیط و ازدحام ناشی از ترافیک در شهرهاست. به نظر می‌رسد که شیوع کرونا در مدت کوتاهی این مسائل را حل کرده است؛ محیط زیست پاکیزه تر و شلوغی کمتر. هرچند تبعات مثبت کرونا برای محیط‌زیست باعث شادی دوستداران طبیعت شده، اما باید توجه کرد که ترویج استفاده از خودروی شخصی به دلیل خطر انتقال بیماری در فضاهای پر تراکم و شلوغ وسایل حمل و نقل همگانی، تهدیدی نیز برای محیط‌زیست به شمار می‌رود. زیرا تغییر رفتار سفر که اکنون به دلیل شیوع بیماری رخ داده است، می‌تواند تا مدتی طولانی بر شیوه رفت‌و‌آمد مردم اثر گذاشته و حتی بعد از پایان شرایط اضطرار نیز ادامه یابد.
بررسی وضعیت سایر کشورهای درگیر با کرونا به خصوص کشورهای اروپایی نشان می‌دهد که با وجود خطر انتقال بیماری از طریق وسایل نقلیه همگانی، تعطیلی کامل سیستم حمل و نقل عمومی در دستور کار قرار نگرفته و از راهکارهایی مانند ایجاد فاصله اجتماعی (مخصوصا برای حفظ سلامتی رانندگان که طی روز با افراد زیادی در تماس خواهند بود)، کاهش ظرفیت سیستم های حمل و نقل، کاهش تعداد سفرها، کاهش نیاز به سفر، اصلاح ساختار و شبکه تردد دوچرخه (تعریض مسیرهای ویژه دوچرخه)، حذف تبادل پولی بین مسافر و راننده و امکان استفاده از پرداخت‌های اینترنتی، کاهش موقت محدودیت‌های مربوط به استفاده از خودروی شخصی (مانند طرح ترافیک) استفاده شده است. همچنین مطالعات گسترده‌ای با هدف شناخت تاثیر بحران کرونا در رفتار سفر از طریق بررسی شرایط قبل از کرونا، حین درگیری با کرونا و پیش‌بینی احتمالی رفتار سفر پس از کرونا انجام شده و یا در حال انجام است. به عنوان مثال، یکی از این مطالعات پژوهشی است که در دانشگاه فنی درسدن آلمان در حال انجام است و میزان تاثیر محدودیت‌های ناشی از کرونا در تغییر رفتار سفر افراد را شناسایی کرده و همچنین برنامه‌ریزی کرده که پس از پایان بحران نیز میزان ثبات رفتارهای شکل گرفته در شرایط بحران را بسنجد.
با توجه به موارد فوق، به نظر می‌رسد که نگرانی از تغییر رفتار سفر پس از پایان شرایط کرونایی در ذهن پژوهشگران حوزه حمل و نقل درون شهری شکل گرفته و لازم است در مورد قابلیت موجود برای اتخاذ راهکارهایی اندیشید که امکان تداوم آنها بعد از پایان شرایط اضطرار نیز وجود داشته باشد. در ادامه به برخی از گزینه هایی که در این راستا قابل طرح هستند اشاره می شود.
استفاده از ارتباطات از راه دور، یکی از راهکارهایی است که برای کاهش سفرهای شهری پیشنهاد شده است. استفاده از این تکنولوژی در عین حال که نقش موثری در کاهش خطر سرایت بیماری دارد، موجب کاهش آلودگی هوا نیز خواهد شد. مزیت‌ها و قابلیت‌های سیستم های ارتباط از راه دور این روزها بیش از گذشته برای همگان آشکار شده است. در عین حال، نواقص و کمبودهای موجود در امکانات محلی هر کشور نیز شناسایی شده و راهکارهایی برای رفع آنها اندیشیده می‌شود. این راهکارها که در شرایط بحران بسیار مورد استفاده هستند، این قابلیت را دارند که در شرایط عادی نیز به منظور کاهش سفرهای غیرضروری شهری، مورد استفاده قرار گیرند.
یکی دیگر از رویکردهایی که به عنوان راهکاری پایدار و دوستدار محیط‌زیست برای بحران کرونا در نظر گرفته شده، «میکروموبیلیتی-micro-mobility» است که طبق تعریف موسسه سیاستگذاری حمل و نقل و توسعه آمریکا (ITDP) به معنای تردد با «گروهی از وسایل نقلیه کوچک و سبک وزن است که با سرعت کمتر از ۲۵ کیلومتر بر ساعت حرکت می کنند و برای طی مسافت‌های کمتر از ۱۰ کیلومتر مناسب هستند. این وسایل می توانند شخصی یا اشتراکی بوده، و الکتریکی یا مکانیکی باشند. وسایل نقلیه با سرعت بیش از ۴۵ کیلومتر در ساعت که با موتور احتراقی کار می کنند (مانند موتورسیکلت) جزو این نوع وسایل نقلیه نیستند». در این رویکرد، تامین فضای لازم برای تردد عابران پیاده و تآمین و تعریض مسیرهای دوچرخه، از راهکارهای اصلی توسعه شیوه های رفت و آمد پایدار محسوب می شوند.
راه اندازی مجدد سرویس های ادارات گزینه مناسب دیگری است. اکنون زمان خوبی است که سرویس های مخصوص ادارات دولتی که سال‌ها در ایران رایج بود و به دلایل نامعلومی از برنامه حذف شد، مجددا راه اندازی شوند. این سرویس‌ها تعداد مشخصی مسافر دارند که امکان کنترل سلامتی آنها از طرف مدیریت سازمان وجود دارد و با پیش‌بینی فاصله مناسب بین مسافران و حاشیه ایمنی لازم برای راننده، به علاوه ضدعفونی روزمره، شرایط مناسب و امنی خواهند داشت و حتی بعد از پایان کرونا هم در کاهش سفر با خودروی شخصی موثر خواهند بود.
الگوی برنامه‌ریزی و طراحی شهری نیز در تامین شرایط فاصله گذاری اجتماعی موثر است. امکان دسترسی پیاده به خدمات روزمره شهری، باعث کاهش نیاز به استفاده از وسایل نقلیه می شود. برنامه ریزی توزیع مناسب کاربری های ضروری و نیازهای اولیه در سطح شهر و محله محوری، به نحوی که امکان شکل گیری محلات شهری خودکفا و پیاده محور فراهم شود، یکی از راهکارهای محدود کردن تماسهای اجتماعی در جوامع کم تعداد تر است. مراکز خرید و فروشگاه‌های بزرگ که به ویژه در سال‌های اخیر به صورت «مال» در شهرهای بزرگ احداث شده‌اند، به دلیل تراکم بالای جمعیتی (به ویژه در راهروها، آسانسورها، پله های برقی...) از مراکز انتقال بیماری به شمار می‌روند. به همین دلیل در حالی که سوپرمارکت‌های زنجیره‌ای و حتی بقالی‌های محلی به فعالیت خود ادامه می دهند، این مراکز به دلیل امکان گسترش خطر، بسته شده اند.
کرونا هم فرصت است و هم تهدید. فرصت برای مرور مجدد راهکارهای شناخته شده ای که کمتر از آنها استفاده می کردیم و تهدید از لحاظ تقویت و شکل‌گیری عادتهای نامناسبی که در آینده بعد از کرونا نیز تداوم داشته و ما را درگیر خود خواهند کرد.
*عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی
