نگاهی به قصه مردمان چهارباغ

چهارباغ را باید مظهر مدرنیسم در شهر اصفهان دانست. چهارباغ خیابانی بود که مردم در آن از نو خود را پیدا می کردند و به دنبال خدمات و جنس های مدرن می رفتند. این خیابان، تاریخ گسترده ای دارد و می توان انواع داستان، ناداستان و روایت ها را در باب آن نوشت.

به گزارش تین نیوز به نقل از ایسنا، این بخشی از دیدگاه نویسندگان معاصری است که دربارۀ چهارباغ نوشته اند، خیابانی که قرن ها از زندگیِ پرشگفت در آن می گذرد؛ خیابانی پوینده و پایدار که شکوهمندی اش، کاستی هایش و هرچه از تلخی و شیرینی در تاریخ پهناورش یافتنی است، به داستان زندگانی رهگذران و آدم ها و مردمانش نیز وارد شده است. کم نیستند نویسندگانی که جهانِ این خیابان را به دنیای نوشته های خود راه بدهند و از خاطرات و داستان هایشان دربارۀ چهارباغ بنویسند.

یکی از این اهالی قلم، علی خدایی است که با «آدم های چهارباغ» میان تاریخ این خیابان و قلمرو ادبیات داستانی پلی زیبا و مستحکم می زند. همین اثر خدایی، انگیزه ای می شود تا مهرداد خورسندی نیز در نخستین کتاب داستانی اش، حکایت چهارباغ را از نگاهی نو روایت کند و نامش را هم «قصۀ مردمان چهارباغ» بگذارد. با نظر به اهمیت این خیابان پر رمزوراز در ادبیات داستانی اصفهان و البته ایران زمین، ایسنا با هر دو نویسنده گفت وگو کرده که در ادامۀ می خوانید.

مهرداد خورسندی، نویسندۀ کتاب «قصۀ مردمان چهارباغ» در خصوص جهان پرقصه، رازناک و خاطره انگیز چهارباغ بیان کرد: چهارباغ خیابانی درخور اعتناست که بخشی از حافظۀ جمعی ما ایرانیان و مخصوصاً مردم اصفهان را شکل می دهد. حتی می توان گفت چهارباغ، خیابانی بین المللی است و باید از این منظر به آن نگاه کرد. هرکس یک بار در این خیابان قدم زده و گشت وگذاری کرده است، می تواند روزها از جاذبه و صمیمت و صفای این خیابان تعریف کند.

این کارشناس رسانه با تأکید بر این که در دنیای خاطره نویسی و تاریخ نگاری، خیابان چهارباغ حائز اهمیت و منابعی متعدد و غنی دربارۀ آن یافتنی است، چنین اظهار کرد: در کنار تاریخ ها و خاطرات، یک اثر داستانیِ خواندنی هم داریم که اواخر دهۀ ۹۰ شمسی منتشر شد. «آدم های چهارباغ» همان کتاب داستان محسوب می شود که نامش آشناست. علی خدایی در این کتاب با مهارت و زیبایی گرد زمانه را از چهرۀ آدم های چهارباغ کنار می زند. شخصیت ها و اتفاقات کوچک و بزرگی در کتاب «آدم های چهارباغ» جان می گیرند که بسیار ارزشمند است. این آدم ها از معروف ترین تا کوچه بازاری و گمنام ترینشان ما را و به خصوص جوانان شهر را با گوشه هایی از تاریخ این مکان دلنشین آشنا می کنند. برای نسل های قدیمی تر نیز تجدید خاطره است.

او ادامه داد: من وقتی این کتاب را خواندم، لذت بردم و برایم ستودنی بود که خدایی، دست به خلق چنین اثری زده و من به اندیشه و قلم نگارنده اش غبطه خوردم. از همان زمان گفتم ای کاش «آدم های چهارباغ» بیشتری داشتیم تا داستان های این خیابان پرماجرا در تاریخ ادبیات اصفهان و ایران ماندگار شود. هرکس بر اساس تجربیات خودش جهان چهارباغ را به دنیای محبوب ادبیات و داستان وارد کند.

خورسندی که خود پس از علی خدایی در نگارش داستان آدم های چهارباغ پیشگام شده است و امید دارد دیگران هم ادامه دهند، شرح داد: من نیز کوشیدم از نگاه خودم و تحت تأثیر شغلم در شرکت آب و فاضلاب اصفهان به قلمرو گستردۀ چهارباغ پا بگذارم. درواقع، بارقه های نگارش یک اثر دربارۀ چهارباغ به همان «آدم های چهارباغ» خدایی برمی گردد.

این پژوشگر تاریخ شفاهی افزود: پیش از صحبت دربارۀ کتاب داستانم با عنوان «قصۀ مردمان چهارباغ» باید کمی از اثر پژوهشی ام بگویم که کاری مشترک با عبدالمهدی رجایی است. این کتاب که در سال ۱۳۹۹ چاپ شد، «تاریخ آب و فاضلاب اصفهان» نام دارد و در نوع خود بی نظیر است. کمتر سازمان این چنینی را می توان یافت که ۶۰۰ صفحه تاریخ مکتوب داشته باشد. این کتاب برآمده از مطالعۀ دقیق اسناد مختلف و همچنین ساعت ها گفت وگوی هدفمند با پیشکسوتان این عرصه اعم از زن و مرد است. این مصاحبه شوندگان در حوزه های مختلف سیاسی یا فرهنگی سالیان دراز نقش آفرینی کرده اند.

او با تأکید بر این نکته که بن مایه های «قصۀ مردمان چهارباغ» برگرفته از داده های مستند «تاریخ آب و فاضلاب اصفهان» است، خاطرنشان کرد: پیدایی کتاب داستانم با بهره مندی از داده های «تاریخ آب و فاضلاب اصفهان» به این موضوع برمی گردد که بنیان آن سازمان در شهر از همین خیابان چهارباغ آغاز شد. اگر دقیق تر بخواهم بگویم داستان آب و فاضلاب اصفهان در خانه ای استیجاری در کوچۀ نبش «سینما چهارباغ» پدید می آید.

خورسندی با نظر به آغاز داستانش توضیح داد: «قصۀ مردمان چهارباغ» از روزی شروع می شود که نخست وزیر آن سال های کشور، یعنی امیرعباس هویدا و دیگر مقامات برای افتتاح شیرهای فشاری در روبه روی مسجدجامع عباسی یا مسجد شاه به اصفهان می آیند. در همین مراسم، مردی جوان حدوداً ۳۵ساله که ابلاغی هم از طرف دولت به همراه دارد، حضور پیدا می کند. این شخص کسی جز امیرسعید موسوی حجازی نیست. او سازمان آب و فاضلاب اصفهان را در خرداد ۱۳۴۵ تأسیس می کند و نخستین رئیس آن می شود. در همان خانۀ نزدیک «سینما چهارباغ» سازمان را برپا و کارمند هم استخدام می کند. کتاب من با تولد همین سازمان به کوشش این جوان آغاز می شود و تاریخ آن در ۳۳ داستان و هر بار از یک جنبه روی کاغذ می آید. این داستان ها تا سال ۱۳۵۶ که موسوی حجازی معاون آب وزارت نیروی ایران شد، ادامه می باید.

این نویسنده دربارۀ اولین مجموعه داستان خود که پیوندی ناگسستنی با خیابان تاریخی و دلپذیر چهارباغ دارد، اظهار کرد: شخصیت های داستانی این کتاب الهام یافته از آدم هایی است که در تاریخ یادشده به هر طریقی در سازمان آب و فاضلاب کار می کردند یا به هر مناسبتی با این سازمان مرتبط می شوند. گاهی به مناسبتی خاص یا به مقتضای حال وهوای داستان شخصیت های فرهنگی و اجتماعی و مذهبی اصفهان نیز به دل این داستان ها راه پیدا می کنند. امیرقلی امینی، رضا ارحام صدر، حسین غزالی اصفهانی، رضا جهانگیری و سلطان العلما از آن جمله اند.

این داستان نویس از زاویه‎ ای دیگر نیز به مجموعه داستانش نگاه کرد و گفت: وقتی «قصۀ مردمان چهارباغ» را در دست می گیریم، هم زمان با واردشدن به ادارۀ آب و فاضلاب شهر، با توجه به تحولات شهری اصفهان و توسعه اش در آن تاریخ، با سرگذشت شماری دیگر از نهادها و سازمان های تازه تأسیس نیز آشنا می شویم. برای نمونه در داستانی بر تاریخ جمعیت شیر و خورشید اصفهان گذر می کنیم و اصلاً می خوانیم که مؤسس آن در اصفهان چه کسی بوده است. البته نباید فراموش کرد که این کتابِ داستان است و ضمن اثرپذیری از وقایع تاریخی و مستندات دقیق، تخیل هم در آن نقش دارد.

خورسندی یادآور شد: اینجا باید از دوستم میرشمس تشکر کنم، او از روزنامه نگاران پیشکسوت شهر ماست. شاید عموم مردم او را نشناسد، اما بزرگان محافل مطبوعاتی ما کاملاً با میرشمس آشنا هستند. او در آن دهه با نام «الف. میم. شمس» در روزنامه های مختلف اصفهان مطلب چاپ می کرد. میرشمس فعالیت تئاتر هم داشت و در جایگاه یکی از نخستین کارمندان ادارۀ آب و فاضلاب اصفهان استخدام می شود. رد او را در بیشتر ماجراهای داستان می بینیم. او بارها تجربیات و داستان هایش را تعریف کرد و حتی تصاویر و اسناد مختلفی را در اختیارم گذاشت.

این روزنامه نگار بیان کرد: موسوی حجازی نیز که عمری با عزت دارد و همچنان در قید حیات است، داستان هایم را بازخوانی کرد و نظر و نکته های خود را به من گفت. استاد علی خدایی نیز قبل از انتشار، کتاب را خواند و صحبت ها و مهر تأیید او بر این اثر بود که امید و انگیزۀ مرا برای چاپ «قصۀ مردمان چهارباغ» دوچندان کرد.

علی خدایی، نویسندۀ کتاب آدم های چهارباغ  نیز گفت وگو دربارۀ خیابان تاریخی و پرداستان چهارباغ را آغاز کرد: خیابان چهارباغ اصفهان را شاید بتوانم با استانبول - نادری تهران در دهه های ۳۰ و ۴۰ شمسی مقایسه کنم. این خیابان مکان محبوبی برای جمع شدن دوستداران هنر و آدم های اهل نوشتن و سرودن بود. برای جنگ زده ها نیز جاذبه داشت. مشابه چنین خیابانی در اصفهان هم داریم که همان چهارباغ است. اما میان این دو فرقی اساسی وجود دارد. چهارباغ اصفهان نه در دوران معاصر، بلکه در دورۀ صفویه پایه ریزی می شود.

نویسندۀ کتاب «آدم های چهارباغ» ادامه داد: قدیمی ترین نقاشی های به جای مانده از خیابان چهارباغ به زیبایی موقعیت و برخی جزئیات آن را نشان می دهند. یک نمونۀ آن نقاشی مدرسۀ چهارباغ است که ما در کنارش قهوه خانه می بینیم. به جز نقاشی ها و عکس های متعدد، ما نوشته های گوناگونی دربارۀ خیابان چهارباغ داریم. خاطرات الفت در مجلۀ «دانشگاه» و خاطره هایی از کسایی نمونۀ آن است. هر خاطره ای نکته های مخصوص به خودش دارد، مثلاْ الفت روایت می کند که در زمان او خیابان برای جوان ها جاذبه داشت.

 این چهارباغ نویس شهرمان با اشاره به رضا فرخفال که او هم نوشته ای دربارۀ این خیابان دارد، گفت: فرخفال سعی می کند به این سؤال پاسخ بدهد که چرا چهارباغ مهم است؟ این اهمیت را می توان در ظهور مدرنسیم اصفهان در این خیابان دانست. اولین پاساژها و فروشگاه های لباس مدرن، هتل های جدید، آرایشگاه و پیراشگاه امروزی، خوردنی ها و نوشیدنی های مدرن، سینما و نمونه های متعدد دیگر همگی در این خیابان پیدا شدند. چرخ خیاطی سینگر که هنوز کنار کتاب فروشی آقای سپاهانی نشان آن را می بینیم، یکی از نمونه های آن مدرنیسم است. چهارباغ را باید مظهر مدرنیسم در شهر اصفهان دانست.

خدایی با تأمل در این نکته که چهارباغ در ذهن و خاطر هم سن وسال های او و مسن ترها متفاوت از چهارباغی است که جوان های امروز می بینند، توضیح داد: وقتی نسل های قبل دربارۀ چهارباغ حرف می زنند، می گویند «چهارباغ که می رفتیم... .» مکان محبوبی برای جوان ها بود. چهارباغ خیابانی بود که مردم در آن از نو خود را پیدا می کردند. به دنبال خدمات و جنس های مدرن می رفتند.

این نویسنده چهارباغ را محل تلاقی فرهنگ های گوناگون نیز دانست و تعریف کرد: خوزستانی های آسیب دیده از جنگ نیز به این خیابان رو کردند. جذب آن ها به چهارباغ مثل هر گروه دیگری، پیامدهای خودش را داشت. برای نمونه، ما اولین فلافلی ها را در همین چهارباغ می بینیم. در «ناداستان» نوشتاری با عنوان «غذاهای چهارباغ» دارم که در آن به همین موضوع خوراکی ها نگاه می کنم. راه داشتن چهارباغ به رودخانه نیز که پیاده روی را دلنشین می کرد، در شهرت و کشش این خیابان اثر داشت. بر اساس همین تاریخ گسترده، می توان انواع داستان، ناداستان و روایت را در باب چهارباغ نوشت. هرکس می تواند چهارباغ خود را پیدا کند.