شیوه های اندازه گیری قاچاق
علی سرزعیم* هر وقت بحث از تخمین قاچاق به میان می‌آید، این سوال به طور طبیعی به ذهن متبادر می‌شود که قاچاق چگونه اندازه‌گیری می‌شود؟ مگر نه این است که قاچاق امری غیررسمی است پس چگونه در مورد آن آمار منتشر می‌شود؟ در بحبوحه انتخابات که بحث قاچاق مطرح شد هم گمرک جمهوری اسلامی و هم ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز در این زمینه روشنگری‌هایی انجام دادند که متاسفانه در آن فضا مورد توجه قرار نگرفت. شاید هم‌اکنون که فضا قدری آرام‌تر است، بهتر می‌توان به شیوه‌های تخمین قاچاق اشاره کرد:اول مقایسه آمار واردات کشور با آمار صادرات کشورهای دیگر به مقصد ایران است.
البته باید توجه داشت که در این امر ظرایفی وجود دارد. یکی از این ظرایف آن است که معمولا ارزش کالاهای صادراتی برمبنای FOB محاسبه می‌شود ولی ارزش واردات برمبنای CIF است و این امر به طور طبیعی قدری اختلاف ایجاد می‌کند. نکته دوم آن است که فاصله زمانی انجام صادرات در یک کشور تا ثبت به عنوان واردات در ایران را باید مورد توجه قرار داد. نکته سوم آن است که باید صادرات به مقصد مناطق ویژه و آزاد را جدا کرد. همچنین باید به نقش کشورهای واسط در انجام تجارت (مثل امارات) توجه کرد تا محاسبات اشتباه نشود.دوم استفاده از تراز پرداخت‌هاست. تراز پرداخت‌ها نشان می‌دهد که ورود و خروج سرمایه و کالا و خدمات به چه صورت بوده است.
سوم استفاده از تخمین‌های اقتصادسنجی است. در این شیوه تلاش می‌شود معادله تقاضای واردات تخمین زده شود. روشن است که متغیرهایی چون رشد اقتصادی و نرخ حقیقی ارز از جمله متغیرهای تشکیل‌دهنده این معادله هستند. مقدار واردات تخمینی اگر بیش از واردات رسمی باشد، دلالت بر قاچاق خواهد داشت. دقت این روش منوط به دقت معادلات تخمینی است.چهارم نیز بازهم مبتنی بر تخمین‌های اقتصادسنجی است با این تفاوت که این بار مصرف خانوارها مبنای محاسبه خواهد بود و سپس از تفاضل میزان مصرف خانوار و تولید داخل و واردات رسمی تخمینی از واردات غیررسمی به دست می‌آید. البته در این موارد باید توجه داشت که کالاهایی که به شکل ته‌لنجی، مسافری، کولبری و بازارچه‌های موقت وارد می‌شوند، جزو آمار قاچاق محسوب نشوند.
هرچه رشد اقتصادی کم شود تقاضای واردات هم کالای سرمایه‌ای، هم مواد اولیه و هم کالای نهایی کاهش می‌یابد. طبیعتا با کاهش تقاضا برای واردات، هم واردات رسمی و هم واردات غیررسمی کاهش خواهد یافت. بنابراین بخشی از کاهش قاچاق در فاصله 1390 یعنی سال اوج واردات تا 1394 طبیعی بوده است.
*مشاور اقتصادی مرکز بررسی‌های استراتژیک
