« پایان‌کار» صوری برای مترو؟

نقشه شبکه حمل‌ونقل ریلی تهران بزرگ در افق 1409 ادعای تکمیل شبکه مترو در دوره اخیر مدیریت شهری را رد می‌کند و نشان می‌دهد آنچه به نام خط 8 مترو افتتاح شده، مختصات متفاوتی با خط 8 طراحی شده در این نقشه دارد.

«دنیای اقتصاد»‌ به منظور بررسی صحت و سقم ادعای تکمیل شبکه مترو تهران که در روزهای اخیر مطرح شده است، در میان اسناد بالادست اداره شهر تهران، نقشه 1409 شبکه حمل‌ونقل ریلی تهران بزرگ را کشف کرد که شامل خطوط ریلی تهران بزرگ (مجموعه شهری تهران و شهرهای اقماری حومه) است. جزئیات این نقشه که نسخه‌ای از آن در سایت رسمی شرکت راه‌آهن شهری تهران و حومه نیز وجود دارد، نشان می‌دهد ادعای تکمیل شبکه مترو تهران صحت ندارد.

وضع موجود شبکه حمل‌ونقل ریلی تهران شامل «1+7» خط است و یکی از این خطوط عصر روز گذشته طی مراسمی رسمی افتتاح شد. به این ترتیب مجموع طول موثر (ریل مسافری) مترو تهران که 221 کیلومتر بود، با احتساب بخش افتتاح‌شده خط جدید که جنوب تهران (ایستگاه مترو شاهد) را به فرودگاه امام خمینی(ره) متصل می‌کند، اکنون به 248 کیلومتر رسیده است. در عین حال طول مجموعه شبکه مترو تهران با احتساب ریل‌های مسافری و غیرمسافری در کل خطوط مذکور اعم از خط‌های افتتاح و بهره‌برداری شده و نیز خط 6 و بخشی از خط 7 که هنوز بهره‌برداری نشده است، به حدود 300کیلومتر می‌رسد. اما نقشه 1409 شبکه حمل‌ونقل ریلی تهران و حومه که بر اساس دو سند بالادست «طرح جامع شهر تهران» و «طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک شهر تهران» و نیز یک مصوبه شورای شهر که در یکصد و ششمین جلسه دوره سوم در خرداد سال 87 به تصویب رسیده، به کارفرمایی شرکت مترو تهران و با همکاری شرکت «سیسترا» به‌عنوان مشاور، تهیه شده است، تصویری متفاوت از خطوط طراحی‌شده مترو که باید در قالب شبکه مترو شهری تکمیل شود، ارائه می‌کند. این نقشه نشان می‌دهد مجموعه شهری تهران شامل پایتخت و شهرهای اقماری بزرگ اطراف تهران به 18 خط ریلی با طول موثر حداقل 430 کیلومتر نیاز دارد.

در این نقشه هشت خط مترو داخل محدوده شهری تهران (مناطق 22 گانه پایتخت) طراحی شده که از آن با عنوان «مترو سنگین شهری» یاد شده است. طول موثر (طول ریل مسافری) این خطوط هشت‌گانه 251 کیلومتر پیش‌بینی شده است. افزون بر این چهار خط سریع‌السیر که تهران را به شهرهای اقماری متصل می‌کند نیز در این نقشه پیش‌بینی شده است. ویژگی این خطوط که از آنها با عنوان «اکسپرس» نیز یاد می‌شود، این است که از یک شهر اقماری بیرون پایتخت آغاز و با عبور از دل تهران به یک شهر اقماری دیگر در حومه ختم می‌شود؛ ضمن اینکه این خطوط تعداد ایستگاه‌های کمتری نسبت به مترو دارد اما قطعا دارای چند ایستگاه در داخل محدوده شهر تهران است. طول خطوط ریلی اکسپرس در نقشه 1409 شبکه حمل‌ونقل ریلی تهران بزرگ، 179 کیلومتر پیش‌بینی شده است.

در این نقشه همچنین یک خط منوریل که مسیر و طول آن تعیین نشده، وجود دارد و پنج خط قطار سبک شهری (LRT) نیز طراحی شده است که مجموعا 60 کیلومتر طول دارد. اگر خطوط منوریل و LRT را نیز در زمره خطوط ریلی لازم‌الاجرا برای تهران در محاسبات در نظر بگیریم، مجموع طول موثر شبکه ریلی تهران در سال 1409 باید به مرز 500 کیلومتر برسد. ساخت و تکمیل این خطوط 18گانه ریلی، تکلیفی است که مبتنی بر دو سند بالادستی شهر تهران شامل طرح جامع شهر تهران و طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک تدوین و نیز مصوبه شورای شهر در خرداد 87 که از سوی شهردار تهران نیز ابلاغ شده، تدوین شده است. با استناد به این نقشه مشخص می‌شود ادعای تکمیل شبکه حمل‌ونقل ریلی تهران به کلی مردود است به این معنا که مجموعه شهری تهران باید برای پاسخ به تقاضای سفر درون‌شهری تهران و در عین حال پاسخ به تقاضای سفر درون مجموعه شهری تهران بزرگ (پایتخت و حومه) علاوه بر 1+7 خط فعلی، حداقل 10 خط ریلی اعم از سریع‌السیر(اکسپرس)، قطار سبک شهری (LRT) و منوریل را نیز در دستور کار قرار دهد و حداکثر تا سال 1409، این شبکه با طول موثر حدود 500 کیلومتر در اختیار 19 میلیون نفر جمعیت پایتخت و حومه قرار بگیرد تا امکان جابه‌جایی درون پایتخت و در مسیرهای میان پایتخت و شهرهای اقماری از طریق سریع‌ترین و پرکاربردترین مد حمل‌ونقلی (سامانه‌های ریلی) فراهم شود. در غیر این صورت نه تنها وضعیت ترافیک و آلودگی هوای پایتخت به مراتب بحرانی‌تر خواهد شد، بلکه حرکت در سطح مجموعه شهری تهران نیز با پیشروی ترافیک، قفل می‌شود. البته عقب‌ماندگی مترو از برنامه توسعه که در این گزارش به آن اشاره شده صرفا مربوط به طول خطوط و ایستگاه‌ها است و موضوع کمبود ناوگان در این گزارش قید نشده است. شمار واگن‌های مترو تهران در حال حاضر کمتر از 1500 دستگاه است و این در حالی است که مترو به بیش از 3000 واگن برای سرویس‌دهی مناسب نیاز دارد.

ماجرای افتتاح خط 8

به گزارش «دنیای اقتصاد»، روز یکشنبه مدیریت شهری تهران اعلام کرد قصد دارد خطی موسوم به «خط 8 مترو» را عصر روز دوشنبه افتتاح و بهره‌برداری کند. آنچه مدیریت شهری از آن به‌عنوان «خط 8» نام می‌برد، در واقع ادامه خط یک مترو است که قرار است ایستگاه شاهد در جنوبی‌ترین نقطه خط یک را به فرودگاه امام‌خمینی (ره) متصل کند. مدیریت شهری در حالی نام خط هشت را برای خطی که دیروز افتتاح شد، انتخاب کرده که نقشه 1409 شبکه حمل‌ونقل ریلی تهران بزرگ آدرس متفاوتی از مسیر این خط ارائه می‌کند. مطابق این نقشه، خط هشت بر اساس جانمایی‌های از قبل تعیین شده، از میدان بسیج (جنوب شرق تهران) آغاز می‌شود و با عبور از نواحی مرکزی پایتخت، به محدوده پارک جنگلی لویزان (شمال شرق تهران) می‌رسد؛ بنابراین خط هشت مترو از نظر مطالعات شرکت سیسترا که به سفارش شهرداری تهران انجام شده، طبق محتوای نقشه مذکور در زمره خطوط متروی درون‌شهری است. این در حالی است که آنچه عصر روز گذشته افتتاح شد، ادامه خط یک مترو تهران است که محدوده شهری پایتخت را به یکی از شهرهای اقماری جنوب تهران متصل می‌کند. در عین حال از نظر نقشه 1409 شبکه حمل‌ونقل ریلی تهران و حومه، آن دسته از خطوط ریلی که تهران را به شهرهای اقماری متصل می‌کنند، در زمره خطوط «سریع‌السیر» هستند و از آنها به‌عنوان خطوط اکسپرس یاد می‌شود.

کارشناسان از خطوط اکسپرس به‌عنوان خطوط قُطری شبکه حمل‌ونقل ریلی یاد می‌کنند که با عبور از میانه تهران به نوعی شهر را به دو قسمت نامساوی تقسیم می‌کند. از طرفی خط اکسپرس طبق تعریف نقشه 1409، دارای مبدا و مقصد خارج از شهر تهران است و دو شهر حومه‌ای را با عبور از تهران به یکدیگر متصل می‌کند. اما آنچه دیروز به‌عنوان خط هشت افتتاح شد، در حیطه این تعریف هم نمی‌گنجد. بنابراین مشخص نیست آنچه در ادامه خط هشت طراحی شده اما سرعت حرکت قطار در آن بالاتر از مترو درون‌شهری است و به یکی از شهرهای اقماری متصل می‌شود را باید در زمره مترو طبقه‌بندی کرد یا خطوط اکسپرس؟

هشدار سه وجهی توسعه مترو

به گزارش «دنیای اقتصاد»، طول موثر هفت خط موجود مترو 221 کیلومتر است و این در حالی است که با اضافه شدن قطعه 27 کیلومتری از خطی که دیروز افتتاح شد، طول مجموعه 1+7 خط مترو به حدود 248 کیلومتر رسیده است. بر اساس محتوای نقشه 1409 شبکه حمل‌ونقل ریلی مجموعه شهری تهران، 18 خط ریلی به طول دست‌کم 430 کیلومتر قرار است پاسخگوی نیاز و تقاضای سفر جمعیت 19 میلیون نفری تهران و حومه باشد. به بیان دیگر اگر این 18 خط ایجاد شود، سهم شبکه حمل‌ونقل ریلی از کل سفرهای درون‌شهری تهران از حدود 3 میلیون سفر به 10میلیون سفر افزایش می‌یابد.

جمعیت محدوده پایتخت در افق 1404 باید از حداکثر 5/ 10 میلیون نفر فراتر نرود و به این ترتیب آمار سفرهای روزانه درون‌شهری پایتخت به حدود 20 میلیون سفر خواهد رسید. طبق این نقشه، سهم شبکه حمل‌ونقل ریلی در شهر تهران باید به 10 میلیون سفر روزانه برسد. مطالعه‌ای که یک تحلیلگر حوزه حمل‌ونقل (حمید سیادت موسوی) انجام داده، نشان می‌دهد که اصرار بر صحت ادعای تکمیل شبکه مترو تهران در وضع موجود، نادرست بوده و می‌تواند خطرات و پیامدهایی برای آینده مجموعه شهری تهران داشته باشد. بررسی‌ «دنیای اقتصاد» حاکی از آن است که نقشه 1409 شبکه حمل‌ونقل ریلی تهران بزرگ براساس یک هشدار سه وجهی و نیز یک هدف شش‌وجهی تدوین شده است و در عین حال تاکید شده که اگر هشدارها برای تحقق اهداف حمل‌ونقل ریلی تهران بزرگ مدنظر قرار نگیرد، توسعه شبکه حمل‌ونقل پایتخت دچار انحراف خواهد شد. پیامد چنین انحرافی تشدید مشکل ترافیکی درون پایتخت و سرایت آن به مجموعه شهری تهران (پایتخت و شهرهای اقماری حومه) است.

هدف شش وجهی نقشه مذکور به این ترتیب تعریف شده که: شبکه حمل‌ونقل ریلی تهران باید به گونه‌ای توسعه یابد که در نهایت مجموعه شهری تهران بزرگ به یک «شبکه ریلی کارآمد»، «جوابگو به تقاضای سفر مجموعه شهری تهران»، «با سرویس مناسب» و در عین حال «در دسترس» مجهز شود. محتوای این نقشه نشان می‌دهد برای تحقق این چشم‌انداز شبکه حمل‌ونقلی ریلی تهران باید اهداف «واقع‌گرایانه» و «قابل‌تحقق» داشته باشد.

برای این منظور ساخت 8 خط مترو سنگین شهری (خطوط درون‌شهری) و 4 خط اکسپرس به طول موثر مجموعا 430 کیلومتر ضروری تشخیص داده شده و جانمایی آن نیز بر اساس مطالعات کارشناسی صورت گرفته است. این شبکه باید به شکلی توسعه پیدا کند که پایتخت‌نشینان در شعاع 800 متری محل کار یا محل سکونت به یک ایستگاه مترو دسترسی داشته باشند. همچنین طول مسافت طی شده برای دسترسی به ایستگاه مترو در حومه تهران نیز 600 متر پیش‌بینی شده است. طبق مطالعه حمید سیادت موسوی، تحلیلگر حمل‌ونقل و ترافیک، این نقشه در کنار اهداف مذکور، حاوی یک هشدار سه وجهی نیز درباره عدم رعایت محتوا و انحراف از برنامه توسعه شبکه ریلی است. طبق محتوای این نقشه «بخشی‌نگری مدیران پایتخت» در حوزه شبکه حمل‌ونقل ریلی به‌عنوان یک آفت مطرح شده و تصور اینکه پایتخت یک «جزیره جمعیتی جداگانه از شهرهای اقماری» است، می‌تواند مسیر توسعه حمل‌ونقل پایتخت را منحرف کند. در قالب این هشدار تاکید می‌شود که تهران یک جزیره جمعیتی نیست بلکه «مجمع‌الجزایر تهران بزرگ» است که دست‌کم شامل شهرستان‌های دیگری به جز تهران شامل کرج، اسلامشهر، پرند (رباط کریم)، شهریار، هشتگرد، ورامین، پاکدشت، دماوند و پردیس است. به عبارت دیگر، این هشدار مشخص می‌کند هرگونه راه حل برای مساله ترافیک تهران بدون لحاظ «تعاملات اجتماعی مجموعه شهری تهران» قابل عملیاتی شدن نیست و به سرانجام نخواهد رسید. با وجود مشخص بودن این هشدار در محتوای نقشه 1409 شبکه حمل‌ونقل ریلی شهر تهران بزرگ، در روزهای اخیر پایتخت‌نشینان و ساکنان شهرهای اقماری تهران شاهد طرح ادعای تکمیل شبکه مترو تهران بوده‌اند که مشخص می‌شود در ترکیب جدید مدیریت شهری باید بیش از آنکه به این ادعا تکیه کنند، نقشه ترسیم شده برای شبکه حمل‌ونقل ریلی تهران بزرگ که بر اساس اسناد بالادست تهران تهیه شده است را مبنای هر کار و اقدامی در حوزه حمل‌ونقل و ترافیک قرار دهند.

مجموعه شهری تهران در حال حاضر طبق نتایج آخرین سرشماری که در سال 95 انجام شد، 13 میلیون و 267 هزار نفر جمعیت دارد (بر اساس جمعیت استان تهران و شهرهای اقماری). بررسی درباره آنچه باعث شده ادعای تکمیل شبکه مترو مطرح شود، دو گزینه را در این رابطه مطرح می‌کند. یکی اینکه بر خلاف آنچه در نقشه 1409 تاکید شده، نگاه به شبکه حمل‌ونقل ریلی جزیره‌ای بوده و مدیریت شهری پایتخت مسوولیت نسبت به تکمیل این شبکه را در حوزه محدود به شهر تهران برای خود ترسیم کرده است. اگرچه طی سال‌های اخیر یکی از منتقدان جدی عدم همراهی دولت و مجلس در تحقق مدیریت یکپارچه شهری، شهرداری تهران بوده است اما به نظر می‌رسد بازتاب نگاه جزیره‌ای به شبکه حمل‌ونقل ریلی از سوی مدیریت شهری، همین ادعای رد شده است. گزینه دوم احتمالی درباره علت طرح ادعای تکمیل شبکه مترو این است که در روزهای پایانی دوره مدیریت شهری، تلاش بر این است که تکالیف مصوب در حوزه حمل‌ونقل ریلی، برای افکار عمومی «تکمیل شده» جلوه داده شود.

درصد پیشرفت در متروی تهران؟