پلاسکو را فراموش نکنیم؛ مراقب جان آتش نشانان باشیم

در حادثه آتش سوزی ساختمان ۱۵۳ خیابان بهار، رضا دارابی فرمانده ایستگاه ۱۲۰ آتش نشانی در جریان عملیات آتش نشانی به شهادت رسید. بی گمان فداکاری، وظیفه شناسی و رشادت او و سایر آتش نشانان خطرپذیر مورد ستایش و قدردانی تمام ملت ایران است.

لیکن، این موجب نمی شود که سیستم حکمرانی و به ویژه شهرداری تلاش های لازم را جهت حفاظت از جان آتش نشانان و کم کردن میزان مخاطره های آنان به عمل نیاورد. باتوجه به آنکه شهر است و آتش و آتش سوزی مخاطره ای است که همواره مجتمع های انسانی را تهدید می کند، باید ابتدا از جان آتش نشانان مراقبت کرد تا امکان آتش نشانی موثر و به موقع فراهم آید.

 تنها در ایالات متحده امریکا در سال ۲۰۲۱ تعداد یک میلیون و ۳۵۳ هزارو ۵۰۰ فقره آتش سوزی گزارش شده است که ۴۸۶ هزارو ۵۰۰ فقره از آن مربوط به خانه های مسکونی و سایر ساختمان ها بوده و مابقی مربوط به آتش سوزی خودروها و آتش سوزی هایی که در محیط های باز صورت گرفته بوده است. میزان خسارات اشخاص در این سال معادل حدود ۱۶ میلیارد دلار بوده و کل خسارات گزارش شده برابر با ۴۴.۲۲۸ میلیارد دلار بوده است.

این نشان می دهد که مخاطره آتش با زندگی انسانی همواره درگیر بوده و اخیرا با توجه به افزایش تراکم سکونت زندگی افراد در شهرها و استفاده های گوناگون از وسایل انرژی بر مخاطره آتش سوزی افزایش یافته است. بنابراین، حفاظت ساختمان ها و سایر ابزار در برابر آتش چه در موقع ساخت و چه در موقع بهره برداری، گسترش بیمه موثر آتش سوزی و حفاظت از جان آتش نشانان هر روز از اهمیت بیشتری برخوردار می شود. امیدوارم که دلیل سانحه منجر به شهادت رضا دارابی ازسوی مقام های مسوول مورد بررسی لازم قرار گیرد تا امکان درس آموزی برای عدم تکرار آن فراهم آید. 

لیکن، اینجا تمایل دارم به یکی از بزرگ ترین آتش سوزی هایی که در تهران رخ داد و درس هایی که از  آن می بایست آموخته می شد و کمتر بدان توجه شد بپردازم. 

در ساعات آغازین صبح حوالی ساعت ۸ در تاریخ ۳۰ دی ماه ۱۳۹۵ ساختمان پلاسکوی تهران دچار آتش سوزی می شود و در ساعت ۱۱:۳۳ پس از حدود ۳ ساعت و ۳۰ دقیقه از شروع آتش سوزی، کل این ساختمان عظیم فرومی ریزد. در جریان این فروریزش ۱۶ تن از آتش نشانان فداکار و عزیز و ۶ تن دیگر جان می بازند و به شهادت می رسند. فروریزی این ساختمان که ۱۴ طبقه روی زمین ارتفاع داشت و با عمر ۵۴ سال بود و نمادی از ساختمان سازی و شهرسازی مدرن در ایران نیز بود و در نزدیکی ساختمان مرکزی شهرداری تهران و دولت قرار داشت از هر حیث مهم و نیازمند وارسی و درس آموزی بود.

معمولا در ایران در پس هر حادثه ای یک فضای احساسی شکل می گیرد و همه در پی مجازات قاصر یا مقصرند. حال آنکه رویه معمول در جهان این است که در کنار بررسی های حقوقی و قضایی که باید صورت بگیرد، دلیل ها و فرآیندهایی که منجر به حادثه شده اند توسط یک تیم مستقل مورد ارزیابی و بر اثر آن آیین نامه ها، رویه ها و دستورالعمل های مرتبط مورد بازنگری قرار می گیرند تا از تکرار چنین حادثه هایی در آینده جلوگیری شود و از هر حادثه ای درسی برای عملکرد بهتر آموخته شود. 

با این دیدگاه، در همان زمان به آقای روحانی، رئیس جمهور پیشنهاد کردم که هیئتی غیر اداری و سیاسی و کاملا تخصصی را مامور تهیه یک «گزارش ملی از آتش سوزی پلاسکو» نمایند. ایشان هم پذیرفتند. در ادامه، آقای دکتر محمدتقی احمدی رئیس دانشگاه تربیت مدرس را که دارای دکترای مهندسی عمران از ژاپن هستند و استاد مسلم مهندسی سازه می باشند و همزمان رئیس شورای تدوین مقررات ملی ساختمان ایران بوده و دارای اعتبار دانشگاهی و حرفه ای کامل بودند را به عنوان رئیس این هیئت پیشنهاد کردم.

آقای دکتر احمدی از پذیرش این مسوولیت اکراه داشت. لیکن با اصرار من پذیرفت و یک تیم نه نفره متشکل از استادان بنام سازه، آتش، آتش نشانی، حقوق، بیمه، جامعه شناسی از دانشگاه های مختلف تهران، تربیت مدرس، علامه طباطبایی، امیرکبیر و شهید بهشتی و همچنین سازمان نظام مهندسی ساختمان، شورای عالی بیمه و مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی که به اضافه خودش ده نفر می شدند را برای انجام این کار پیشنهاد نمود و آقای رئیس جمهور به این تیم در تاریخ ۹ بهمن رسما حکم داد. خوشبختانه این تیم مسوولانه با بررسی های میدانی و دقت در جزییات «گزارش ملی بررسی حادثه ساختمان پلاسکو» را تهیه کرد و به صورت عمومی انتشار داد.

به احتمال زیاد این اولین گزارش ملی از یک حادثه در ایران است و هم اکنون نیز روی درگاه اینترنتی ریاست جمهوری در دسترس عموم است. من به تمام علاقه مندان، مهندسان و به ویژه خبرنگاران تخصصی این حوزه توصیه می کنم که چنانچه تاکنون به دقت این گزارش را مطالعه نکرده اند، حتما به آن مراجعه کنند. چون به دانش و درک آنان از موضوع آتش سوزی در ساختمان های شهری کمک شایان می کند. 

غرض از ذکر این مقدمه، اشاره به درس نیاموخته از این حادثه مرگبار است. زمانی که این حادثه رخ داد، صداوسیما تا چندین روز، تا آنجا که در خاطرم هست سه روز با تعبیه دوربین گزارش زنده از نحوه آواربرداری از این حادثه را منتشر می کرد. حال آنکه ساختمان پس از سه ساعت و نیم دقیق فروریخته بود و آن پخش مستقیم دیگر حاوی هیچ اطلاعات ارزشمندی نبود و رسانه می بایست روی علل وقوع حادثه و درس هایی که از آن باید آموخت متمرکز می شد. همان چیزی که همواره مورد غفلت قرار می گیرد و بیشتر جنبه های احساسی برجسته می گردد. شوربختانه، پس از انتشار گزارش ملی حادثه دیگر رسانه ملی اساسا به موضوع نپرداخت و این مسئله به فراموشی سپرده شد.

  یکی از مسئله های بسیار مهمی که در این حادثه می بایست آموخته می شد، همین حفاظت از جان آتش نشانان بود. یکی از ماموریت های بسیار مهم فرماندهی آتش نشانی در حین عملیات خاموش سازی آتش، ایمنی صحنه و مراقبت از جان آتش نشانان و توجه به علامت های فروریزی است که در ساختمان حین آتش سوزی بروز و ظهور پیدا می کند. ساختمان پلاسکو در سه مرحله دچار ریزش می گردد.

اولین ریزش براساس این گزارش سه ساعت پس از شروع آتش سوزی بوده و علائم فروریزی ساختمان آشکار می گردد. در گزارش کلی حادثه پلاسکو آمده است که:  «باتوجه به عدم تشکیل تیم ایمنی صحنه و عدم اجرای وظایف مهم و حیاتی این بخش در طول علمیات محرز است که فرمانده حادثه امکان تشخیص و دریافت علائم ریزش و تصمیم گیری به موقع قبل از ریزش اول را نداشته است و باتوجه به تمرکز تیم های اطفاء به عملیات حریق انتظار نمی رود این تیم ها بتوانند علائم فوق را در زمان مناسب تشخیص دهند.

لذا، عدم تشکیل تیم ایمنی صحنه و اقدام اثربخش این تیم یک ضعف اساسی در فرماندهی حادثه ساختمان پلاسکو در مقطع قبل از ریزش به شمار می رود.  تیم های آتش نشانی مستقر در درون ساختمان مشاهده علائم اول تا پنجم را درک نکرده اند و در مقطع ریزش اول فرماندهی فرمان خروج آتش نشانان را صادر نکرده است و این فرمان بعد از ریزش دوم صادر شده است.

با توجه به محبوس شدن تعدادی از آتش نشانان در ریزش اول و همچنین مواجهه مستقیم سازه فلزی ساختمان با حریق باید بلافاصله پس از ریزش اول فرمان خروج آتش نشانان صادر و تیم مداخله سریع RIC وارد عمل می شد. همچنین با توجه به پراکندگی آتش نشانان در طبقات مختلف و عدم تجهیز آتش نشانان به بی سیم و سامانه های پیام گیر و ردیاب، از سیگنال اضافه مانند بوق یا سوت برای اعلام تخلیه افراد استفاده نشده است.» البته گزارش منتشرشده، حاوی درس های فراوانی برای تمام دستگاه های ذی ربط حکومتی و شهرداری ها و سازمان آتش نشانی بود و هست. در اینجا با توجه به موضوع یادداشت، تنها به ضرورت توجه به مراقبت از جان آتش نشانان اشاره شد. آنان فداکارند. لیکن، دولت و جامعه نیز در برابر آنان وظیفه دارند. پلاسکو را فراموش نکنیم.

* استاد دانشگاه و وزیر اسبق راه و شهرسازی