بررسی بهره‌وری در حمل‌ و نقل ریلی ایران

اهمیت بهره وری در حمل ونقل ریلی

حمل و نقل ریلی به عنوان شیوه ای ایمن، پاک و کم مصرف در میان سایر شیوه های حمل ونقل شناخته می شود. از مزایای مهم حمل ونقل ریلی برای توسعه اقتصادی، تسهیل دسترسی تولیدکنندگان به مواد خام، کالاهای واسطه ای و سایر منابع و نیز ارسال محصولات به بازارها با کرایه های اندک است. راه آهنی که خوب اداره شود خدمات موردنیاز بسیاری از صنایع کشور را با هزینه ای بسیار کمتر از حمل ونقل جاده ای تامین می کند. بنابراین حمل ونقل ریلی می تواند باعث تسهیل تجارت، ایجاد اقتصاد مقیاس، تخصصی شدن اقتصاد و رشد اقتصادی فزاینده شود.

هزینه اولیه سرمایه گذاری برای حمل ونقل ریلی سنگین است و در بیشتر کشورها، دولت ها زیرساخت ریلی را ایجاد می کنند. سرمایه گذاری در ناوگان ریلی نیز بسته به نوع ساختار راه آهن کشورها توسط بخش دولتی (مثلاً در روسیه، چین و هند) یا بخش خصوصی (مثلاً در ایالات متحده آمریکا، انگلستان، ژاپن و ایران) انجام می شود. بدیهی است که بهره وری چنین صنعتی که نیازمند سرمایه گذاری هنگفت است باید تا جای ممکن بالا باشد تا از هدررفت منابع جلوگیری شود.

مقایسه بهره وری راه آهن ایران با سایر کشورها

به منظور درک بهتر جایگاه حمل ونقل ریلی ایران در دنیا از منظر بهره وری، با استفاده از داده های موجود در سایت اتحادیه بین المللی راه آهن ها (UIC) و سالنامه آماری تعدادی از کشورها، به مقایسه راه آهن ایران با سایر کشورها پرداخته شده است. بر این اساس، ایران از نظر طول خطوط ریلی در میان سایرکشورهای دنیا در جایگاه شانزدهم قرار دارد. متأسفانه توسعه خطوط ریلی ایران در سال های اخیر بر اساس مطالعات تقاضا انجام نشده است. پروژه هایی مهمی همچون اتصال چابهار به شبکه ریلی و خط آهن رشت – آستارا سال هاست که مغفول مانده اند و روند احداث آنها بسیار کُند است. در همین دوره، برخی از مراکز استان ها که تقاضای کافی برای حمل ریلی ندارند، با سرمایه گذاری هنگفت به شبکه ریلی متصل شده اند و به همین دلیل بخشی از خطوط ریلی ایران به علت کمبود تقاضا، فاقد کارایی لازم هستند. برای درک بهتر این مهم می توان از شاخص بهره وری «واحد حمل به ازای هر یک کیلومتر از شبکه» استفاده کرد. «واحد حمل» عبارت است از؛ مجموع تن کیلومتر بار و مسافرکیلومتر حمل شده که حاصل تقسیم آن بر طول خطوط، نشان دهنده تقاضای جذب شده به ازای هر یک کیلومتر خط است. طی سال 2021 میلادی در هر کیلومتر از شبکه ریلی ایران 94/2 میلیون «واحد حمل» جذب شده است. در حالی که این عدد برای کشورهای روسیه، چین، هند و قزاقستان به ترتیب برابر 64/30، 53/30، 88/25 و 42/15 میلیون واحد حمل بوده است.

از دیگر شاخص های مهم بهره وری در حمل ونقل ریلی می توان به بهره وری واگن های باری و مسافری اشاره کرد که به ترتیب از تقسیم تن کیلومتر بار حمل شده بر تعداد واگن باری و مسافرکیلومتر جابه جا شده بر تعداد واگن مسافری حاصل می شود. تعداد واگن های باری طی سال های گذشته با سرمایه گذاری بخش خصوصی رشد داشته است، اما بنا بر دلایلی مانند استفاده نکردن از دانش و فناوری روز دنیا در مدیریت و برنامه ریزی سیر و حرکت راه آهن، یارانه هنگفت سوخت که منجر به جذب بار به بخش جاده ای شده، همچنین ضعف در تعمیر و نگهداری لکوموتیوها که به ویژه در سال های اخیر سبب کاهش شدید تعداد لکوموتیوهای آماده به کار شده است، زمینه بهره وری نازل واگن های باری را فراهم کرده اند. طی سال 2021 میلادی، هر واگن باری در ایران به طور متوسط 24/1 میلیون تن کیلومتر بار حمل کرده است که تقریباً نصف بهره وری واگن های باری چین، هند و روسیه بوده است. خوب است بدانیم که سهم شیوه ریلی از مجموع بار حمل شده جاده ای و ریلی در ایران حدود 10 درصد، در چین و هند بیشتر از 30 درصد و در روسیه 90 درصد است. متأسفانه به دلایل اشاره شده، روند بهره وری واگن های باری ایران طی سال های اخیر نزولی بوده است. در سه ماهه نخست سال 1401متوسط بهره وری ماهیانه واگن های باری 5/13 درصد نسبت به مدت مشابه سال 1400 و 8/24 درصد نسبت به مدت مشابه سال 1399 افت داشته است.

در همین حال، از آغاز سال 2020 میلادی و با همه گیری ویروس کرونا بخش مسافری ریلی در بیشتر کشورهای دنیا به دنبال پروتکل های بهداشتی وضع شده با کاهش چشمگیر تعداد مسافر رو به رو شد. برخی کشورها مثل ایران در سال 2021 روند رو به بهبودی را از این نظر نسبت به سال 2020 تجربه کرده اند، اما برخی دیگر، به ویژه کشورهای اروپایی به دلیل محدودیت های سختگیرانه تر با روند کندتری در حال بازگشت به شرایط عادی هستند.

بررسی آمار سه ماهه نخست سال 1401 نشان می دهد که به دنبال رفع محدودیت های مربوط به پروتکل های بهداشتی، بهره وری واگن های مسافری در ایران نسبت به مدت مشابه سال های گذشته رشد داشته است. این رشد اگرچه از جهتی قابل تحسین است، اما از سوی دیگر، با افزایش تعداد قطارهای مسافری و اولویت دهی راه آهن به تخصیص لکوموتیو به آنها در شرایط کمبود لکوموتیو، زمینه تشدید افت بهره وری در حمل ریلی بار فراهم شده است. 

 راهکارهای پیشنهادی برای بهبود بهره وری حمل ونقل ریلی کشور

نخستین گام برای بهبود بهره وری حمل ونقل ریلی در ایران، انجام اصلاحات ساختاری است. روند خصوصی سازی در این صنعت از اواخر دهه هفتاد شمسی آغاز شده است و امروزه مالکیت تمامی واگن های باری و مسافری و 30 درصد از لکوموتیوهای باری کشور در اختیار بخش خصوصی است. بخش دولتی راه آهن باید هرچه سریع تر با واگذاری بخش های باقی مانده از حوزه تصدی گری دولتی، از جمله مالکیت لکوموتیوهای دولتی و نیز فرایند مدیریت شبکه به بخش خصوصی از تصدی گری در این حوزه خارج شده و صرفا به عنوان یک نهاد تنظیم گر عمل کند.

از طرف دیگر، باید با سیاستگذاری های مکمل، مثلا در حوزه قیمت گذاری سوخت و تعرفه دسترسی به شبکه در بخش جاده ای، مطلوبیت شیوه حمل ونقل ریلی را برای صاحبان بار و مسافران و جذابیت سرما یه گذاری در این صنعت را برای صاحبان سرمایه خصوصی بالا برد. جذب سرمایه گذاری صنایع فولادی و معدنی به عنوان ذی نفعان اصلی بخش حمل ونقل بار ریلی می تواند مشکلات عدیده ای از این بخش را رفع کند.

از واجب ترین اقدامات برای رشد بهره وری راه آهن، تعهد به توسعه شبکه ریلی مبتنی بر مطالعات جامع حمل ونقل و پرهیز از دخالت لابی گری های سیاسی در  تصمیم های راهبردی است. راهکار کلیدی دیگر، استفاده از دانش و فناوری روز دنیاست که در این زمینه نیز می توان با تشویق شرکت های دانش بنیان برای ورود به این حوزه و تعریف مدل های درآمدی جذاب برای آنها، گام بلندی در توسعه حمل ونقل ریلی برداشت.