◄ لزوم بکارگیری طرح اپراتوری مسیرهای ریلی در راه آهن ایران
تین نیوز | با آغاز بكار اولين لكوموتيو، توسعه زيرساخت هاي فيزيكي در راه آهن آغاز شد و از آ‌ن‌زمان لكوموتيو‌هاي پرقدرت‌تر، قطار‌هاي طويل تر و ايستگاههاي با شكوه‌تر پا به عرصه وجود نهادند. در ابتدا ساخت و بهره برداری از راه آهن به صورت خصوصی بوده است.
نکته جالب توجه این است که اولین خط راه‌آهن در ایران به سال 1265 شمسی (1886 میلادی) به احداث خط راه آهن از محمود آباد به آمل برمی‌گردد که ساخت آن به صورت کاملا خصوصی بوده هرچند این طرح به دلایل مختلفی مورد بهره برداری قرار نگرفت اما از دوران جنگ جهاني اول و با تضعيف جايگاه راه آهن و كاهش عرضه زغال و فولاد، ابتدا دولت‌ها به‌عنوان چترحمايتي مستقيماً كنترل راه آهن را برعهده گرفتند و سپس به وضع مقررات محدود كننده به نفع راه آهن پرداختنــد و بالاخره در دوران بعد از جنگ جهاني دوم، راه آهن را به مثابــه يك مؤسسه عمومي‌تحت پوشش يارانه اي خود قرار دادند.
عليرغم كليه اين اقدامات حمايتي كه از نظر اقتصادي، اجتماعي و زيست محيطي از توجيه كافي برخوردار بوده اسـت، روند رو به رشد فروپاشي شركت‌هاي راه آهن، لزوم تجديد نظر در ساختارهــاي سازماني موجود و اعمال شيوه‌هاي متداول مديريت عرضه و تقاضا را هر چه بيشتر آشكار مي نمود به نحوي كه در سال هــاي اخير شاهد تغــــييرات بزرگي بخصــوص در زميــنه ساختاري و خصوصي سازي در راه‌آهن هاي دنيا بوده ايم. بـه مـوازات اين اقدامــات تلاش بـراي بهبـود روشهاي مديريت بهره بـرداري مورد توجه ويژه قرارگرفته است.
بهينه سازي سيستم حمل‌و‌نقلي راه‌آهن زمينه‌هاي گوناگوني را در برمي‌گيرد كه به طور كلي مي‌توان آنها را در سه دسته طبقه بندي کرد. زيرساخت‌هاي فيزيكي (شبكه و ناوگان يا خط و جريه)، ساختار اداري، مالي و تشكيلاتي و مديريت بهره برداري (عملياتي ـ غيرعملياتي). بهينه سازي فرآيندهاي عملياتي در ارتباطي تنگاتنگ با اصلاح زيربناي فيزيكي و ساختاري موجود راه‌آهن قراردارد، به عبارت ديگر فرآيندهاي عملياتي ماحصل و نتيجه كاركرد عملياتي تجهيزات و ناوگان موجود بر روي تسهيلات ثابت است كه عملكرد آن نيز بنوبه خود تابع شيوه مديريت منابع و ساختار سازماني حاكم بر
سيستم راه‌آهن است.
افزایش سهم حمل و نقل ریلی با توجه به برنامه راه آهن برای افزایش حمل بار از 33 میلیون تن به حداقل 70 میلیون تن در چهار سال آینده طبق برنامه و رساندن آن به حدود 200 میلیون تن در سال 1404، نیازمند تغییرات در فرآیندهای سازمانی و مديريت منابع است.
برای رسیدن به این هدف، توسعه همه جانبه زیرساخت و مدیریت بهینه ناوگان و بهره برداری از خطوط ریلی ضروری است که این هدف تنها از طریق تعامل متقابل راه آهن و شرکت های خصوصی امکان پذیر است. از طرفی اپراتوری مسیر ریلی از تجربیات عموما موفقی است که در کشورهای مختلف نظیر ژاپن در بخش مسافر و آمریکا در بخش بار اجرا شده و تاثیرات گسترده ای در سودآوری داشته است. بدین ترتیب اپراتوری مسیر ریلی از مهمترین راهکارها برای افزایش بهره وری، توسعه حمل و نقل ریلی و در نتیجه رشد و توسعه اقتصاد مناطق مرتبط است.
در آمریکا برون سپاری از دهه 1980 انجام شده است. به طوری که امروزه تمامی شرکت های ریلی باری به صورت کاملا خصوصی، مالکیت و بهره برداری راه آهن را برعهده دارند. عمده شرکت های حمل و نقل ریلی باری آمریکای شمالی، شرکت هایی هستند که طراحی، سازماندهی، فروش، تولید و انجام خدمات چند وجهی را انجام می دهند. منابع اصلی ای که این شرکت ها در اختیار دارند عبارتند از شبکه ریلی، ایستگاه ها، لکوموتیو و واگن.
در آمریکا سهم حمل و نقل ریلی باری بین سالهای 1950 تا 1980 در حدود سی درصد کاهش داشته و سهم آن از 1/56 درصد در سال 1951 به 5/37 درصد در سال 1980 کاهش یافته بود. در اواسط 1970، بهره برداری بیش از 47000 مایل خطوط راه آهن به دلایل ایمنی زیر حد مجاز سرعت عادی انجام می گرفته است. در مقایسه، امروزه در شبکه راه آهن ایالات متحده، هفت شرکت اصلی راه آهن با درآمد بهره برداری 432 میلیون دلاری به فعالیت می پردازند.
راه آهن های اروپا عموما ملی هستند و به عنوان یک سازمان به جای یک شرکت در هر دو بخش مسافر و بار به عنوان شبکه راه آهن یکپارچه فعالیت می نماید. شرکتهای حمل و نقل ریلی باری در آمریکا از بهره وری بیشتری نسبت به شرکت های ریلی حمل بار در اروپا برخوردار هستند. میزان سرمایه، نوع سرویس، سطوح سرمایه، خصوصیات شبکه می تواند بخشی از تفاوت بهره وری بین شرکت های حمل و نقل ریلی حمل بار را تفسیر نماید. استقلال مالی و تصمیم گیری بیشتر منجر به سطح بهره وری و تغییر فنی بالاتر گردیده است.
در ایران بعد از لزوم مشارکت شرکت های خصوصی در صنعت حمل و نقل ریلی چگو نگی مشارکت بخش خصوصی مورد توجه قرار گرفت. نظر به خصوصي سازي و انتقال مالكيت و مديريت به بخش غير دولتي و همچنين به منظور رفع گلوگاه ها و توسعه ظرفيت هاي حمل و نقل ريلي, تمامی شرکت هاي داراي شرايط و مجوز فعاليت اجازه دهد تا نسبت به تامين ناوگان (نيروي کشش، واگن و ناقله هاي ريلي پشتيباني) و اپراتوری اقدام نمايند.
بحث قطار کامل باری و اپراتوری مسیر ریلی در سال های اخیر در کشور مطرح شده و در سال گذشته خوشبختانه این طرح مورد بررسی جدی قرا گرفت و در سال گذشته توسط معاونت سیر و حرکت، پیش نویس پیشنهادی دستورالعمل اجرایی قطار کامل باری ارائه شده است.
طبق تعریف موجود، اپراتور ریلی مسئولیت تامین لکوموتیو، لکوموتیوران، رئیس قطار باری، واگن باری، بارگیری، تخلیه، تشکیل قطار، تفکیک قطار، تنظیم قطار، تعمیرات و نگهداری ناوگان تحت مسئولیت، مانور قطار واگن و لکوموتیو در ایستگاه مبدا و مقصد، مانورهای مورد نیاز در حین سیر و تامین کلیه الزامات برای سیر سالم و ایمن قطار را بر عهده می گیرد و در برابر شرکت راه آهن و برای ضعف یا نقصان عملکرد هر یک از موارد مذکور به تنهایی مسئولیت کامل فنی و مالی داشته و پاسخگو است.
اپراتور در برابر پرداخت حق دسترسی به خطوط ریلی، ظرفیت عبور قطار باری خود را از شرکت راه آهن (فروشنده ظرفیت شبکه زیربنایی) خریداری می نماید. همچنین، کلیه مسئولیت های مربوط به حرکت سالم و ایمن از نظر ناوگان قطار کامل بر عهده اپراتور بوده و کلیه مسئولیت های مربوط به سیر ایمن از نظر شبکه زیر بنایی ریلی و مدیریت ترافیک بر عهده شرکت راه آهن است.
با توجه به واگذاری امور اصلی به شرکت های اپراتوری که عمده این امور هزینه های دسترسی را شامل می‌شوند، باید هزینه دسترسی در این شرایط مشخص و یا به عنوان فروش ظرفیت مطرح گردد. تامین راهبران قطار و تعمیر لکوموتیو نیاز به اجرا و فراهم نمودن مقدمات اولیه دارد.
بدین ترتیب تشکیل قطار کامل بدون حضور یک اپراتور قوی و جامع الشرایط، امکان پذیر نیست. بنابراین شرکت اپراتوری قوی یعنی برنامه ریزی سیر و حرکت کامل و برنامه ریزی شده، انجام مانورهای ایستگاهی به منظور تشکیل قطار، دارای قرارداد با صاحبان لکوموتیو، واگن و بدون ارتباط با صاحبان کالا.
به صورت کلی به نظر می رسد اپراتوری مسیر های ریلی نتایج مثبتی از نظر بهره وری و استفاده از نیرو های متخصص داشته باشد اما با توجه به محدود بودن شرکت های فعال در این زمینه به خصوص در زمینه تامین ناوگان و نیروی کشش، از دیدگاه اجرایی، لزوم بررسی طرح مطالعاتی که همه نظرات و آسیب های احتمالی اپراتوری مسیر شبکه راه آهن جمهوری اسلامی ایران را با در نظر گرفتن تجربیات سایر راه آهن ها در نظر گرفته باشد، امری انکارناپذیر است.
* مدیرعامل شرکت سینا ریل پارس