◄ هدف گذاری عملیاتی راه‌ آهن ایران در بخش باری در سال 1403 و چگونگی تحقق آن

در ماده 2 از قانون برنامه هفتم توسعه (به زودی نهایی می شود)، رشد متوسط سالانه بخش حمل و نقل و انبارداری سالانه ده درصد و در ماده 56 این قانون سهم ترابری ریلی در بخش باری بر حسب شاخص سهم از جابه جایی کل بار زمینی داخلی (تن کیلومتر) به میزان 30 درصد در افق برنامه (سال 1407) هدف گذاری شده است.  

همچنین اخیرا هیئت محترم وزیران سندی برای نحوه پیگیری شعار سال " جهش تولید و مشارکتی مردمی " تهیه و تصویب و به همه دستگاه های ذیربط ابلاغ نموده است (مصوبه 24660/ت 62499 هـ مورخ 16/02/1403). تهیه و ابلاغ چنین سندی از سوی هیئت وزیران حرکت جدید و مبارکی است که اهداف و برنامه دولت برای تحقق شعار سال را روشن نموده تا پس از بیان نگرش های گوناگون از سوی متخصصین در باره شعار سال، به اهداف و راهکارهای معین برسیم و از بلاتکلیفی در اجرای شعار سال پرهیز و حتی المقدور فعالیت دستگاه های اجرایی هماهنگ و معطوف به آن هدف باشد. همچنین در این سند اهداف برنامه پنج ساله هفتم را در حد برش یک ساله معلوم کرده و در مجموع در این سند معلوم می گردد دولت و دستگاه های اجرایی قرار است در این یک سال چه اقداماتی انجام دهند و چه اهدافی حاصل شود.

در سند اخیر سهم حمل و نقل ریلی از ترابری بارهای زمینی داخلی کشور در سال 1402 به میزان 9.5 درصد ذکر و برای سال 1403 به میزان 12.5 درصد هدف گذاری شده است.

در سال 1402 میزان عملکرد ترابری ریلی کشور در حمل بار داخلی به میزان 27.6 میلیارد تن کیلومتر بوده و سهم 9.5 درصدی ترابری ریلی به معنای آن است که حجم ترابری زمینی بارهای داخلی حدود 291 میلیارد تن - کیلومتر بوده است. با توجه هدف گذاری رشد میانگین سالانه ده درصد در بخش حمل و نقل در برنامه هفتم (برای امکان تحقق رشد اقتصادی هشت درصد ضرورت دارد) ، میزان عملکرد کلی ترابری زمینی داخلی به حدود 320 میلیارد تن کیلومتر خواهد رسید و برای تحقق سهم 12.5 درصد باید عملکرد ترابری ریلی در سال 1403 به 40 میلیارد تن کیلومتر بار داخلی برسد که در مقایسه با عملکرد سال 1402 (27.6 میلیارد تن کیلومتر) به معنای رشد ترابری ریلی بار داخلی به میزان 45 درصد است.

این در شرایطی است که عملکرد ترابری ریلی کشور در بخش باری در سه سال اخیر مستمراً نزولی بوده است. بنابراین چگونگی تحقق این هدف (رشد 45 درصد در حمل بار ریلی داخلی) برای سال جاری بسیار دشوار است و باید تدابیر ویژه برای این منظور صورت پذیرد.

همچنین در بند 14-1- سند مصوبه هیئت وزیران میزان ترانزیت بار در سال 1402 به میزان 16.2 میلیون تن قید شده و برای سال 1403 به میزان 20 میلیون تن (شامل 18 میلیون تن ترانزیت جاده ای و 2 میلیون تن ترانزیت ریلی هدف گذاری شده است که با توجه به مقدار بار ترانزیتی راه آهن در سال 1402 به میزان یک میلیون و پانصد و هفتاد هزار تن، به معنای افزایش در فعالیت ترانزیتی راه آهن ایران در حدود 27 درصد است. در این صورت سهم ترابری ریلی در حمل بار ترانزیتی که در سال 1402 حدود 9.7 درصد بوده در سال 1403 به ده درصد خواهد رسید. این هدف شدنی و در دسترس به نظر می رسد. یادآور می شود در اسناد فوق میزان حمل مسافر ریلی برون شهری هدف گذاری نشده است.

تحول در عملکرد باری راه آهن (رشد 27 درصد در ترانزیت و 45 درصد در حمل بار داخلی) که به معنای جهش تولید در بخش ریلی است، نیازمند مشارکت های مردمی است و باعث بهبود تراز مالی شرکت های حمل و نقل ریلی و شرکت راه آهن جمهوری اسلامی خواهد شد و تؤام با هدف افزایش عملکرد، مراعات اصول و استانداردهای ایمنی اهمیت ویژه دارد.

در ادامه برخی نکات و راهبردها برای تحقق اهداف فوق پیشنهاد می شود :

1. در راستای حداکثر استفاده از امکانات موجود، موانع و مشکلاتی که جنبه فیزیکی ندارند و ناشی از امور انسانی یا مقررات غیرضروری یا ناهماهنگی های مختلف هستند، رفع شوند تا سرعت حرکت قطارها و بهره وری خط و ناوگان ریلی افزایش داده شود. این مهم با مشارکت آحاد کارکنان شرکت راه آهن جمهوری اسلامی و شرکت های حمل و نقل ریلی در قالب اجرای عمومی ضربتی " نظام پیشنهادهای تخصصی " و تشکیل ستاد ویژه برای غربال گری پیشنهادها و تصویب پیشنهادهای موجه مقدور است.
2. لوکوموتیوهای بسیاری در راه آهن به دلایل گوناگون متوقف هستند و جا دارد با ملاحظه بند ث-1 از ماده 57 قانون برنامه هفتم، فورا برای بازسازی به شرکت های غیردولتی واگذار شود این موضوع می تواند در قالب قراردادهای مشارکتی برای بازسازی یا در قالب قراردادهای فروش به شرط بازسازی صورت گیرد تا معطل تامین مالی از سوی شرکت راه آهن یا نهادهای دولتی نگردد.
3. افزایش بهره وری در داخل شرکت راه آهن مستلزم اجرای عاجل دستور العمل های پرداخت کارانه برحسب بهره وری در سطوح مختلف به ویژه در بخش های عملیاتی نگهداری و بهره برداری خط و ناوگان است.
4. شرکت های متعدد در حمل و نقل ریلی فعالیت دارند که همکاری و مشارکت آنها در حل مسائل حمل و نقل ریلی ضروری است و تدابیر شرکت راه آهن باید برای هدایت و حمایت از شرکت های غیردولتی باشد تا این توان بالقوه در جهت منافع مشترک این شرکت ها و افزایش حمل و نقل ریلی باشد.
5. وضعیت خطوط شبکه موجود در بسیاری از محورها نامطلوب است و تکالیف انباشته و انجام نشده از سال های قبل در تعمیر و نگهداری خطوط، موجب تنزل کیفی و در نتیجه کاهش سرعت های اجباری و یا احتیاطی شده است. رفع این معضل در محورهایی که دچار گلوگاه ظرفیتی هستند یا محل تردد قطارهای متعدد هستند، اولویت دارد و با هماهنگی سازمان برنامه و بودجه کشور منابع ناشی از حق دسترسی و اعتبارات دولتی مربوط به تملک دارایی های سرمایه ای در این بخش مصرف شود و طرح های توسعه ای شرکت راه آهن که روی اهداف عملیاتی تاثیر محسوسی ندارند، فعلا متوقف شوند.
6. تشکیل قطارهای برنامه ای باری با توجه به تکلیف قانونی در الحاقیه – بند ث-3 ماده 57 قانون برنامه هفتم با جدیت دنبال شود و این موضوع علاوه بر افزایش سرعت سیر قطارها برای جلب مشتریان و صاحبان بار به حمل ریلی بسیار مهم است.
7. واگذاری لوکوموتیوهای شرکت راه آهن به بخش غیردولتی مشروط به افزایش سرمایه گذاری و مشارکت بخش غیردولتی در تامین ناوگان ریلی صورت گیرد که در این صورت ضمن تحقق مشارکت مردمی در تأمین ناوگان، افزایش بهره وری لوکوموتیوها و کاهش تصدی گری ریلی نیز حاصل می گردد.
8. در مواردی که تقاضای حمل باری وجود دارد ولی تشکیل قطار باری با مانع محدودیت ظرفیت روبروست و با تردد قطارهای مسافری تزاحم دارد، اولویت به افزایش حمل بار داده شود که این موضوع برای تحقق اهداف قانونی و افزایش رغبت و فعالیت شرکت های بخش غیردولتی و سودآوری شرکت راه آهن مؤثر است. البته توسعه امور مسافری ریلی مطابق بند ث-3 ماده 57 قانون برنامه هفتم صورت گیرد.
9. با ملاحظه ظرفیت قوانین متعددی که در سال های اخیر برای رفع موانع تولید مصوب شده و همچنین مواد " قانون برنامه هفتم " و ضمنا " قانون تامین مالی برای تولید و زیرساخت ها" که اخیرا مصوب و ابلاغ شده است، شرکت راه آهن باید با جلب مشارکت بانک ها و موسسات مالی و همچنین قراردادهای مناسب با شرکت های ذینفع ترابری ریلی (معادن، صنایع و شرکت های تجاری داخلی و خارجی) مساعدت آنها را برای پیشبرد امور ریلی و حمایت از رونق فعالیت صنایع و شرکت های حمل و نقل ریلی بکار گیرد.
10. جهش تولید در حمل و نقل باری ریلی به صورت غیرمستقیم باعث انتفاع تمام مردم از منافع حمل و نقل باری ریلی (نظیر افزایش ایمنی و کاهش تراکم ترافیک جاده ای و کاهش استهلاک جاده ها و ..) می شود و لذا باید برای مردم این اهداف مهم تبیین گردد تا با حرکت دولت در این موضوع مهم همراه باشند.

بدیهی است اگر در شرکت راه آهن که متولی حاکمیتی حمل ریلی کشور می باشد، همت عالی و مدیران توانمند برای تحقق جهش در عملکرد طبق شاخص های فوق به کار گرفته نشود، مانند روال سال های اخیر تنزل یا رشد اندکی در عملکرد را شاهد خواهیم بود که ممکن است با فرافکنی دلایلی برای آن یافت شود ولی در هر صورت شعار سال و اهداف قانونی محقق نخواهد شد. بنابراین جا دارد وزارت راه و شهرسازی و سازمان برنامه و بودجه کشور ضمن همکاری و هماهنگی برای تحقق این اهداف، نقش جدی خود را بر نظارت دقیق بر عملکرد شرکت راه آهن ایفا نمایند.

*سیدمرتضی ناصریان مشاور برنامه ریزی اقتصادی و تأمین مالی توسعه راه آهن