ایران، ایده ایران و ایرانشهر
هر مبنای توسعه ای که در ایران بر محور تجارت شکل نگیرد همان روز اول محکوم به شکست است.
ایده ایران که مورد نظر شماست، چقدر با نظریه ایرانشهری در تطابق قرار می گیرد؟ چون نظریه ایرانشهری نگاهی به گذشته و تاریخ دارد و بر مبانی فرهنگی و اندیشه ای استوار است اما دیدگاه شما پیوست های اقتصادی و توسعه ای هم دارد.
ما در دو سطح بحث می کنیم؛ یک سطح اقوام است و یک سطح ملت و ایران است. یکی از مشکلاتی که راجع به بحث اقوام مطرح می شود اینست که اگر اقوام را به مثابه ملت در نظر بگیرید، دچار تعارض می شوید، ولی اگر قبول کنیم که ملت در واقع پوششی است بر فراز اقوام و در سطح بالاتر از آن قرار دارد، دیگر دچار تعارض نمی شویم چون همه جزو اقوام ایرانی قرار می گیرند. اما اگر قوم را رودرروی ملت قرار دهیم، تعارض ها و تنازع ها آغاز می شود. از لحاظ نظری به هیچ وجه نباید بپذیریم هیچ قومی به تمامه ملت است؛ همه اقوام بخشی از ملت هستند. آن ها که مدعی اند تفکر ایرانشهری با قومیت مغایرت دارد، به خاطر اینست که اقوام و ملت را هم ردیف قرار می دهند درحالیکه ایران صدر قومیت هاست.
نکته دوم خاصیت ایستایی مفاهیم است. آیا وقتی راجع به ایرانشهری یا ایده ایران صحبت می کنیم، راجع به مفهوم هایی ایستا صحبت می کنیم؟ آیا ایده ایرانشهر که در دوره ساسانیان مطرح شده، با مفهوم ایرانشهر در ۱۴۰۳ یکی است؟ برخی می گویند ایرانشهر یعنی پادشاهی، اگر آن دوره پادشاهی بوده الان هم باید به سیستم پادشاهی برگردیم. خوب در آن دوره ایران طبقاتی بوده، پس وقتی الان به ایده ی ایرانشهر اشاره می کنیم هم منظور اینست که ایران طبقاتی شود؟ منظور از ایران، اشاره ما به یک سرزمین، زیست، تمدن، زبان و آموزه هایی است که این ها توانسته بیش از چند هزار سال تداوم پیدا کند و مرتب بازتولید شود. بنابراین اصلاً ما راجع به مفاهیم ایستا صحبت نمی کنیم. یکی از دلایلی که این انتقادات و سوءتعابیر به وجود می آید اصرار بر ایستایی مفاهیم است. باید قبول کنیم که مفاهیم پویا هستند و در طی تاریخ تغییر می کنند که به مفهوم گم کردن پیوستگی تاریخی آن نیست. وقتی از ایران می گوییم از یک پیوستار تاریخی صحبت می کنیم، ولی اگر مفاهیم را ایستا ببینیم، دچار انقطاع می شویم.
می گویند ایران ساسانی ایرانی بوده که مضمحل شده، بعد ایران اسلامی آمده، بعد ایران سکولار پهلوی شکل گرفته و… ایران پیوستار تاریخی دارد که در هر دوره و وضعیتی، تصویری از آن بر جای می ماند. این تصویر همراه با تغییراتی است که در هر دوره رخ می دهد اما در عین حال نشانه های پیشین را هم دارد. نکته بسیار مهم در ایده ی ایران پیوستار تاریخی آنست یعنی نمی توان از تاریخ گذشت.
من بحثی که با مرحوم داوود فیرحی داشتم در همین باره بود. به ایشان می گفتم حرف شما درست است که حکومت در ایران و هرجا به مفهوم قرارداد اجتماعی است ولی آیا امروز داریم قرارداد جدید بی تاریخی را تجربه می کنیم یا این قرارداد اصلاحیه ای بر قراردادهای پیشین است؟ بیش از چند هزار سال است در این کشور قرارداد اجتماعی داریم. در هر تحولی به این قرارداد اصلاحیه ای خورده است. در دوره ساسانی قرارداد اجتماعی داشتیم که در دوره اسلامی، به آن اصلاحیه خورده، در دوره صفوی اصلاحیه دیگری داشته، در دوره مشروطه اصلاحیه جدیدی آمده، در جمهوری اسلامی اصلاحیه دیگری خورده است. بنابراین طبق گفته هابسبام، در کشورهایی که دارای تاریخ هستند نمی توانید روی تاریخ خط بکشید و بگویید از امروز قرارداد جدیدی داریم. قراردادهای جدید اصلاحیه هایی بر قراردادهای پیشین هستند.
یکی از مشکلات ما در ایران که منجر به بحران نظریه شده اینست که عده ای از مدرنیست ها فکر می کنند تاریخ را باید کنار گذاشت تا یک تاریخ مدرن تعریف کنیم، با یک قرارداد از امروز. مشکل سنت گراها هم این است که فکر می کنند مفاهیم ایستا هستند و تغییر نمی کنند، بنابراین با پدیده مدرن که مواجه می شوند می خواهند آن را نادیده بگیرند. پس از جنبه نظری باید بپذیریم که در هر لحظه در واقع یک قرارداد اجتماعی داریم که اصلاحیه ای است بر قرارداد اجتماعی پیشین. از این جهت باید قرارداد اجتماعی پیشین را بشناسیم. نکته دیگر توجه به تحولات محیطی ایران است.
آشنایی با تحولات ژئوپلیتیک، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فناوری پیرامون ایران و شناخت پویایی های آنها نیز بسیار مهم است. بسیاری از جریان های قدرت و جریان های مبادله در محیط پیرامونی ایران تغییر کرده اند. مثالی از حوزه مهندسی بزنم. فرض کنیم با ساختمانی مواجه می شویم که کار احداث آن الان به هر دلیلی متوقف شده است. می خواهیم پروژه را از نو زنده کنیم. اولین کاری که باید بکنیم اینست که قرارداد قبلی را بخوانیم، ببینیم تعهدات طرفین در آن قرارداد چیست، به چه میزان پیش رفته است و قرارداد جدید، اصلاحیه ای بر آن قرارداد قبلی خواهد بود. قاعدتا با توجه به تحولات محیطی احتمالا مبانی قمیتی کلا تغییر کرده است و شاید خواسته های کارفرما نیز تغییر یافته باشد. بنابراین، باید همه این تغییرات را ملحوظ کرد. لیکن، با همه ی این اوصاف، نمی توان آن قرارداد قدیم را در نظر نگرفت. باید حقوق پیمانکار، حقوق صاحب کار، حقوق فروشنده های مصالح و تجهیزات به آن پروژه را در نظر بگیریم و بگوییم از امروز می خواهیم این پروژه را با این مشخصات جدید و با این مبانی قیمتی اجرا کنیم. قرارداد جدید هم احتمالا در آینده اصلاحیه خواهد خورد.
درحوزه اجتماعی همین طور است. در واقع جامعه که نمرده، این جامعه تاریخ، ایده، حقوق، شهروند، حاکم و… دارد و در یک محیط بین المللی زندگی می کند که آن نیز دائم در حال تغییر است. اگر می خواهیم تغییر بدهیم باید اصلاحیه بزنیم. در نگاه مدرن به ایده ی ایران بحث من این است که نباید فقط حوزه فرهنگی را در نظر داشت بلکه برای حوزه اقتصادی آن هم باید برنامه ریزی کرد. ایران با این ژئوپلتیک در یک موقعیت تبادلی در جهان قرار گرفته است، شرق را به غرب و شمال را به جنوب وصل می کند. ایرانی ها می گویند ما در چهارراه جهان هستیم. آیا می توان وسط این چهارراه جهان به ایده خودکفایی رسید؟
به محض اینکه پذیرفتیم در چهارراه جهانی قرار گرفتیم، تجارت اصلی ترین مسئله سیاست اقتصادی می شود. طبق ایده ایران باید تجارت را مبنا قرار دهیم. در نتیجه هر مبنای توسعه ای که در ایران بر محور تجارت شکل نگیرد همان روز اول محکوم به شکست است. همه نظریه ها راجع به خودکفایی شکست خوردند و همیشه هم شکست می خورند. اصلاً در ایران غیرممکن است مبنای خودکفایی شکل بگیرد. اگر در چهار راه هستیم در واقع باید مرتب چیزی به داخل بیاید و چیزی خارج شود و به آن یک ارزش افزوده ایجاد کنیم. در واقع جایی هستیم که باید ورودی و خروجی دائمی داشته باشد. اصلاً در ایران نمی توانیم بر مبنای ایده خودکفایی پیش برویم.
این قسمت پنجم مصاحبه بود.
