قیمت عادلانه و منصفانه بنزین در ایران چقدر است؟

مرتضی عزتی:

در اقتصاد نباید یک متغیر یا یک پدیده را مستقل از دیگر پدیده ها تحلیل کرد. یکی از بحث های مهم در تحلیل قیمت ها، قیمت های نسبی است. اگر دولت، خدماتی از مردم خریداری می کند و قیمت آن را به عنوان دستمزدی که خودش تعیین می کند و می پردازد، باید کالایی را که به مردم می فروشد نیز به همان نسبت قیمت گذاری کند. اگر غیر از این کند، بی عدالتی کرده است. بر این اساس بسیار مهم است که قیمت های نسبی عادلانه و منصفانه را بدانیم و بر پایه آن تصمیم بگیریم. متاسفانه در ایران معیار بیشتر دولتها در تصمیم گیری، تنها منافع خودشان بوده است و به ویژه درباره افزایش قیمت ها به آثار آن توجه کافی نداشته اند. بحث قیمت گذاری سوخت خودرو ابعاد بسیار گسترده ای دارد که باید پیش از هرگونه تصمیم و اقدام، ابعاد مختلف آن به صورت دقیق بررسی شود.

در اینجا به یک بعد مهم منصفانه و عادلانه بودن نرخ بنزین در 3 شیوه محاسباتی اشاره می شود: 
1. قیمت تمام شده بنزین برای نظام دولتی. 
هر لیتر نفت خام جهانی حدود 40 سنت است (با دلار 50 هزار تومانی) یعنی حدود20000 تومان که هزینه تولید آن در ایران برای هر لیتر نفت خام حدود 15درصد یعنی حدود 3000 تومان در نظر گرفته می شود. اکنون هزینه های پالایش به ازای هر لیتر 4000 تومان تا 6000 تومان است. اگر دولت نخواهد با بنزین تجارت کند و بخواهد آن را به عنوان یک کالای متعلق به همگان در اختیار عموم قرار دهد (زیرا بر پایه قوانین ایران بنزین یک کالای متعلق به همه مردم است)، می تواند پالایش آن را به صورت حق العمل کاری به پالایشگاه بدهد و هزینه پالایش آن را نیز به صورت تخفیف یا نفت خام مازاد به پالایشگاه بپردازد. در این صورت هزینه توزیع آن کمتر از حدود 3000 تومان می شود که بر این پایه دولت بدون پرداخت دیگری می تواند با حدود 3 هزار تومان بنزین را به دست مردم برساند. ولی اگر بخواهد همه هزینه تمام شده را به عنوان قیمت بنزین در نظر بگیرد. با حسابهای یاد شده در بالا، قیمت تمام شده هر لیتر بنزین می تواند حدود 10 هزار تومان باشد. بر این پایه قیمت بنزین در حال حاضر 30 درصد هزینه های پرداختی واقعی (هزینه تمام شده) است.
البته اکنون بنزین را به پالایشگاه ها به قیمت هر لیتر حدود 16000 (حدود 5درصد کمتر از فوب خلیج فارس) می فروشد و بنزین را به قیمتی بیش از 20 هزار تومان از آنها خریداری می کند. این کار هزینه های سنگین جابجایی پول و انجام امور مختلف را برای دولت و نیز پالایشگاه ها ایجاد می کند. دولت باید برای کاهش هزینه ها، پالایش بنزین را به شیوه حق العمل کاری بسپارد.    
2. قیمت های نسبی
آنچه در اقتصاد مهمتر از قیمت است، قیمتهای نسبی است. نمی توان قیمت یک کالا را بدون قیمت های دیگر در دو جامعه مقایسه کرد و تلاش کرد آن را با هم برابری داد. یکی از شاخص های مهم برای قیمت های نسبی، دستمزد است. زیرا یکطرف توانایی مصرف کننده را دستمزد او و طرف دیگر را قیمت همه کالاها و خدمات مصرفی او تعیین می کند. از این رو برای مقایسه قیمت های نسبی، بهترین مقیاس، درآمد در دو جامعه است.
حداقل دستمزد ماهانه در ایران حدود 10 میلیون تومان است. با دلار 50 هزار تومانی، برابر 200 دلار می شود. متوسط حقوق و دستمز پرداختی در ایران نیز حدود دو برابر این، یعنی حدود 400 دلار است. این درحالی است که در کشورهایی از اروپای شمالی و غربی که حداقل دستمزد دارند، حداقل دستمزد از حدود 1500 تا 2500 دلار در ماه است و متوسط دستمزد در حدود دو برابر آن، یعنی 3000 تا 5000 دلار است. در آمریکا حداقل دستمزدهای ایالتهای مختلف متفاوت است. از دست کم 1218 دلار در ماه تا 2770 دلار است. که می توانیم متوسط حداقل دستمزد را مانند اروپای شمال غربی حدود 2000 دلار در ماه و متوسط حقوق و دستمزد را بیش از 4000 دلار در ماه در نظر بگیریم. البته باید توجه داشت که ساعت کار ماهانه در اروپا و امریکا 80 تا 90 درصد ایران است که اگر آن را هم در نظر بگیریم، باید برای مقایسه 10 تا 20 درصد به این ارقام بیافزاییم. با این وجود از آن صرف نظر می کنیم. متوسط دستمزد ماهانه در کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس از 1600 تا 3700 دلار در ماه، یعنی به طور متوسط تقریبی حدود 2750 دلار در ماه است. 
با این وجود، قیمت موجود بنزین در ایران (با دلار 50 هزار تومانی) برابر 6 سنت می شود. قیمت بنزین در برخی کشورها مانند ونزوئلا و لیبی حدود 3 سنت است. قیمت بنزین در بیشتر کشورهای دنیا بالای یک دلار است. ولی در آمریکا حدود 90 سنت (0.9 دلار) است. قیمت یک لیتر بنزین در کشورهای حاشیه خلیج فارس از 34 سنت تا 74 سنت یعنی به طور متوسط حدود 54 سنت است. بر این پایه  
نسبت قیمت یک لیتر بنزین به متوسط دستمزد در ایران (به هزار دلار) = 0.15
نسبت قیمت یک لیتر بنزین به متوسط دستمزد در اروپای شمال غربی (به هزار دلار) = 0.30
نسبت قیمت یک لیتر بنزین به متوسط دستمزد در آمریکا (به هزار دلار) = 0.22
نسبت قیمت یک لیتر بنزین به متوسط دستمزد در کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس (به هزار دلار) = 0.20
توجه می شود که قیمت نسبی بنزین در متوسط کشورهای بررسی شده، حدود دو برابر قیمت بنزین در ایران است. توجه شود که یک علت اختلاف نسبت قیمت بنزین در اروپای شمال غربی و کشورهای دیگری که نرخ بنزین در آنها بالا است، مالیات زیاد بر واردات و مصرف بنزین در این کشورها است و بیشتر در کشورهایی است که تولیدکننده نفت نیستند و وارد کننده عمده آن هستند. 
بر این پایه قیمت نسبی متعادل بنزین در ایران با توجه به نسبت قیمت ها در کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس، آمریکا و اروپا به ترتیب 4000، 4500 و 6000 تومان است که البته با توجه به ساعت کار کمتر در اروپا و امریکا و مالیات بالا بر بنزین در اروپا اگر این تفاوتها را نیز تعدیل کنیم. قیمت های هر لیتر بنزین در ایران متناسب با اروپا و آمریکا نیز به کمتر از 4000 تومان خواهد رسید.
3. ترکیب قیمت بنزین با خودرو

بنزین و خودرو دو کالای مکمل هستند. مصرف کننده این دوکالا را با هم مصرف می کند و برای مقایسه قیمتی، درست آن است که قیمت هر دو اینها را با هم در نظر بگیریم. به طور متوسط قیمت خودرو در ایران با توجه به عوارض و مالیات بر واردات و نیز قیمت های بالای خودرو در ایران، بیش از 2.5 برابر خودرو در بیشتر کشورهای دنیا است. هیچ شکی نیست که عوارض و مالیات خودرو را دولت دریافت می کند و از این طریق به مصرف کننده هزینه تحمیل می کند. بنابراین باید در جای دیگری این هزینه تحمیل شده را جبران کند که می تواند قیمت بنزین باشد. از این رو در ترکیب قیمتی باید این نسبت را هم در نظر بگیریم. اگر فرض کنیم سهم این بنزین و خودرو در تصمیم گیری مصرف کننده برابر است، چون نسبت قیمت خودرو در ایران 2.5 برابر کشورهای دیگر است، باید قیمت بنزین به همین تناسب کمتر باشد. یعنی قیمت نسبی بنزین با ترکیب دو عامل دستمزد و قیمت کالای مکمل (خودرو) در حال حاضر به نسبت قیمت بنزین در اروپای شمال غربی 1.25 برابر، به نسبت قیمت بنزین در آمریکا 1.66 برابر و به نسبت قیمت بنزین در کشورهای جنوب خلیج فارس 1.88 برابر (گرانتر) است.
به بیان ساده دولت در هنگام دادن دستمزد، پول بنزین و هر کالا یا خدمتی را که می خواهد به مردم بفروشد از دستمزد کم و پیش خور کرده است. همچنین افزون بر آن در فروش خودرو به مردم در تولید داخلی یا قیمت گذاری بالا 100 تا 200 درصد و در واردات به عنوان عوارض واردات تا حدود 150 درصد قیمت خودرو دریافت می کند تا جایی که گاهی قیمت خودرو در ایران 4 برابر همان خودرو در خارج است. آنچه دولت در این زمینه گران می فروشد کمتر از تخفیف قیمت بنزین است. یعنی همه و حتی بیش از تخفیف یا قیمت کمتر از تمام شده یا بازاری بنزین را پیش خور کرده است. گرفتن دوباره پول بنزین اجحاف در حق مصرف کننده است. 

عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس