◄ فعالیت های بارفرابری (فورواردری) در راه آهن
بارفرابر (Freight forwarder)، یک واسطه در زنجیره لجستیکی و خطوط حملونقل است که علاوه بر ارائه خدمات کارگزاری و مشاورهای (در امور مختلف مربوط به گیرنده، فرستنده یا صاحب کالا)، به حمل کالای او از طریق وسایل نقلیهی شخص دیگر یاری میرساند.
بخش 39 بررسی اهداف اجرایی برنامه میانمدت راه آهن پیشتر منتشر شد. بخش 40 این یادداشت در ادامه میآید: (بخشهای یک تا 38 به بخش 39 پیوست شده است).
فعالیت های بارفرابری (فورواردری) در راه آهن
بارفرابر نقش اساسی در زنجیره تأمین دارد و جزء لاینفک نظام لجستیکی طرف سوم (3PL) به بالاست. به همین سبب کلیه زیربخش های حمل و نقل کشور برای ارتقای سطح فعالیت خود میبایست از خدمات این گروه بهرهمند شوند. در این قسمت، موضوع بارفرابری (فورواردری) خاص باری ریلی مطرح میگردد.
کاربری امر بارفرابری
در حوزه حمل و نقل ریلی نگرش نسبت به امر بارفرابری، تا حد زیادی منفی است. از نظر منتقدین، بارفرابر شخصی حقیقی یا حقوقی واسط بین صاحب کالا و حمل کننده است و لذا درآمد این شخص، یا موجب کاهش سهم یکی از طرفین اصلی میشود، یا یک هزینه اضافی بر دوش مصرف کننده باقی میگذارد. این نگاه به ویژه در رابطه با بارفرابر داخلی پررنگ است. بدین ترتیب شأن بارفرابر داخلی را به سطح یک دلال بی فایده تنزل میدهند. همین نگرش در تنظیم آیین نامههای قانون دسترسی آزاد به شبکه ریلی نیز لحاظ شده است. بدین گونه که اولاً در آن هیچ نشانی از شرکت های بارفرابری نیست. ثانیاً طبق آیین نامه ماده یک این قانون، شرکت هایی که کمتر از 600 واگن باری دارند، اصلاً به رسمیت شناخته نمی شوند، معضلی که همچنان لاینحل باقی مانده است. مقدمتاً بحث اصلی اینست که آیا اصولاً راه آهن به داشتن شرکت های بارفرابر خصوصی (اعم از داخلی یا بین المللی) نیاز دارد؟ در این رابطه چندین استدلال عنوان شده که به 2 دیدگاه متفاوت در این باره اشاره میشود:
الف- نظرات مثبت
- بارفرابر بینالمللی از بارفرابر داخلی تفکیک پذیر نیست. یک بارفرابر، کالا را از مبدأ اولیه تا مقصد نهایی حمل میکند و عمدتاً بر تمامی فرایندهای مربوطه در حین حمل نظارت میکند. بدیهی است در داخل کشور از حمل و نقل ریلی داخلی برای امور واردات، صادرات و ترانزیت استفاده میکند. بارفرابر با هماهنگی فرستنده یا گیرنده، تمامی مراحل حمل را طراحی مینماید و حمل با راه آهن ایران را در آن میگنجاند. هنگامی که بار وارد بندر میشود، با هماهنگیهای انجام شده از سوی او، از قبل تکلیف و نحوه حمل بار مشخص شده است. اگر بارفرابر ریلی وجود نداشته باشد، اصولاً این نوع بارها به چرخه حمل ریلی وارد نمی شوند. کما اینکه این ضعف بزرگ درکارکرد راه آهن (که تمرکز توجه مدیران صرفاً به عملیات حمل و نقل معطوف است)، به روشنی مشهود میباشد.
- شرکت های حمل و نقل ریلی عمدتاً در داخل مرزهای ایران فعالیت میکنند. بنابراین نسبت به صادرات، واردات و ترانزیت کالا در خارج از مرزهای کشور نسبتاً بی اعتنا هستند. طبعاً این نیاز خدماتی تنها با استخدام بارفرابر بینالمللی قابل تأمین است.
- شرکت راه آهن خود به عنوان یک بارفرابر ریلی بزرگ (که امری تصدیگرانه است) مشغول به فعالیت بوده است. انجام بازاریابی و طرف شدن با بعضی صاحبان کالا، گاهی مداخله در امور بازرگانی و قراردادهای جابجایی کالا، کندوکاو برای مشخص کردن تعرفه حمل بین شرکت حمل و نقلی و صاحبان کالا (و نه حق دسترسی برای شرکت حمل و نقلی) از جمله امور مداخلهگرانه و تصدی گرایانه بوده است. اگر چه مدتی است که مسئولین راه آهن از پرداختن به این گونه امور تا حدودی فاصله گرفتهاند، اما جای خالی خدمات بارفرابری همچنان بلاتکلیف باقی مانده است. در این صورت گسترش حوزه خدمات و فعالتر شدن شرکت های حمل و نقلی، مستلزم واگذاری این گونه امور به شرکت های بارفرابری ریلی خصوصی است.
- شرکت های حمل و نقل ریلی عموماً به سبب در اختیار داشتن قرار دادهایی با شرکت های معظم داخلی برای حمل بارهایی با حجم بالا، متمرکز و نسبتاً مستمر، کمتر به یافتن محمولاتی پر دردسر با احجام کوچک یا پراکنده جغرافیایی یا غیر مستمر توجه دارند. ضمن اینکه این شرکت ها، به لحاظ دراختیار داشتن دارائیهای بزرگ (ناوگان)، حجم زیاد فعالیت های مربوطه (نظیر تأمین قطعات یدکی و انجام تعمیرات و نگهداری) و همچنین مشغله مربوط به حل و فصل مشکلات امور کارکنان ذیربط، فرصتی برای رسیدگی به سایر امور از جمله بازاریابی فرامرزی را ندارند. بدین ترتیب مدیران و کارشناسان شرکت های حمل و نقلی به لحاظ ماهیت شغلی، بیشتر به جذب بخشی از بار چشمه های متداول و برخی مسائل فنی گرایش دارند. لذا در این مورد همکاری شرکت های بارفرابری با آنها، میتواند کارساز باشد.
- در سایر شیوههای حمل و نقل کشور، شرکت های بارفرابری به شدت فعال میباشند و برخی از صاحب نظران، یکی از عوامل مهم رشد حمل و نقل جادهای را تعداد زیاد بارفرابران پیگیر و متخصص میشناسند.
- در آیین نامه قانون دسترسی آزاد به شبکه ریلی، دلایل انتخاب مالکیت تعداد معینی واگن باری یا مسافری یا لکوموتیو برای شناخته شدن به عنوان یک شرکت حمل و نقل ریلی، مشخص نشده است. ضمن اینکه معلوم نیست، تداوم فعالیت تعدادی از شرکت های صاحب واگن (با کمتر از معیار 600 دستگاه)، تحت چه مقرراتی صورت میپذیرد. یا اینکه معلوم نیست با شرکتی که 600 واگن اجارهای داشته باشد، چه برخوردی باید بشود. ضمن اینکه مشخص نیست که فعالیت اشخاص حقوقی مزبور با امر بارفرابری ریلی چه رابطهای دارند. از منظر این گروه طرفدار بکارگیری بارفرابر ریلی، وجود چنین مواردی نشانگر نیاز مبرم به شفاف شدن مقررات از یک طرف و تشکیل و راه اندازی این حرفه در راه آهن است.
- از همه مهمتر بهره دهی اندک و معطل ماندن تعداد زیادی از واگن های باری شرکت ها بزرگ و کوچک در تمامی طول سال (قبل از دوران شیوع ویروس کرونا)، مؤید لزوم فعالیت شرکت های بارفرابری برای تحرک بخشیدن به واگن های باری و به تعبیری ارتقای بهرهوری کل سرمایه زیربخش ریلی میباشد.
از منظر این طرفداران، شرکت های بارفرابری میتوانند در انجام امور بازرگانی و بازاریابی ریلی، ارتقای بهرهوری واگن های باری و بالاخره ازدیاد ارزش افزوده در راه آهن بسیار مؤثر باشند.
ب- نظرات منفی
- ورود عده زیادی از شرکت های بارفرابری کوچک، بدون دارایی و هرگونه ارزش افزودهای به راه آهن ، صرفاً موجب هرج و مرج امور میشود. اکثر این اشخاص حقوقی بدون داشتن تخصص کافی در حمل ریلی فقط برای تأمین معیشت به این سو گرایش مییابند.
- در یک بازار شدیداً رقابتی که قیمت های حمل به شدت تحت فشار است، و هیچ یک از سه ذینفع مربوطه یعنی راه آهن، صاحب کالا و شرکت حمل و نقلی از منافع خود نمی گذرند، وجود بارفرابر جز افزایش تعرفههای ریلی چیزی در بر ندارد. بدین ترتیب سهم راه آهن باز هم به سمت نزول سوق داده میشود.
- بارفرابران به دلیل ضعف بنیه مالی، توانایی پرداخت خسارات و غرامات متعهد شده به صاحبان کالا یا راه آهن را ندارند.
از منظر آنان حتی در صورت صدور مجوز فعالیت بارفرابران در راه آهن، لازم است که حتماً شرط داشتن بنیه مالی کافی و داشتن بیمه مسئولیت منظور گردد. در این راستا شاید شرط مالکیت تعداد محدودی واگن باری، نه تنها موجب کاهش تعداد داوطبین برای ورود به این عرصه و تضمین مالی ارزنده میشود، بلکه آنان را ترغیب به فعالیت مؤثرتر در راه آهن مینماید.
حوزه فعالیت بارفرابری
البته بخشی از دلایل ابراز این نوع دیدگاه ها، شاید آگاهی اندک نسبت به تنوع کاربری امر بارفرابری باشد. شاید اشتباه اساسی از اینجا سرچشمه میگیرد که حوزه فعالیت بارفرابر را فقط جابجایی بار از یک مبدأ به مقصدی در داخل کشور میانگارند. در واقع بارفرابر چند نقش اساسی در حمل و نقل را ایفا میکند:
- بازاریابی- مهمترین فعالیت بارفرابر ایجاد ارتباط مناسب با صاحبان کالاها است.
- بازاریابی داخلی: برای انتقال بار صاحبان کالا از سایر شیوههای حمل به راه آهن.
- بازاریابی بینالمللی: برای رونق بخشیدن به انجام واردات، صادرات و ترانزیت کالا توسط راه آهن.
- همکاری با شرکت های حمل و نقل ریلی برای به کارگیری واگن های کم یا بلااستفاده در مسیرهای کم تردد.
- همکاری با سایر شیوههای حمل و نقل به منظور انجام حملونقل ترکیبی و Intermodal.
- گرایش به سمت توسعه حمل کانتینری در کشور.
- جمع آوری کالا از شرکت های مستقر در شهرک های صنعتی و مراکز لجستیکی و بارگیری به مقاصد مختلف (و بالعکس از مبادی گوناگون به مقصد شهرک های صنعتی و مراکز لجستیکی و پخش آنها بین شرکت های مربوطه).
- انجام خدمات مخازن واگن و کانتینر (wagon & container pool) و تضمین برگشت سریع کانتینرهای خالی.
- انجام خدمات کارگزاری شامل:
- در ارتباط مستقیم با خدمات اصلی حمل و نقل: اموری چون تخلیه و بارگیری، جابجایی بار در محوطه بنادر یا پایانه ها، دستهبندی و باربندی کالا در کانتینر، تهیه اسناد گمرکی و انجام تشریفات مربوطه، ترخیص کالا، برچسب زنی، بستهبندی و انبارداری، ذخیره جا برای حمل کالا توسط هر نوع وسیله نقلیه، ذخیره جا برای ورود کالا به پایانهها، انعقاد قراردادهای حمل بینالملل (زمینی و دریایی در خارج از کشور) و پرداخت کرایه حمل، انجام عملیات آماده سازی مدارک و فرایند مستند سازی، ردگیری بار و تهیه گزارش مستمر برای صاحبان کالا و ...
- رسیدگی به سوانح و پیگیری برای دریافت (یا پرداخت) خسارات (از/ به) مقصرین یا بیمه.
- خدمات نیابتی: انجام تمامی خدمات مربوطه از جانب شخص گیرنده یا فرستنده کالا به عنوان نایب قانونی او.
- ارائه خدمات مشاورهای حمل و نقلی بر مبنای تسلط بر قوانین و مقررات (داخلی و بینالمللی) در زمینههای حمل و نقل، بیمه، گمرک، بانکی و غیره، شامل:
- ارائه انواع خدمات به موکلین خود (صادرکننده، وارد کننده، ترانزیت کننده، گیرنده یا فرستنده یا صاحب کالا) در مورد بهترین مسیر و روش حمل (به لحاظ زمانبندی و هزینهی حمل).
- انعقاد قراردادهای حمل، تعیین بهترین روش انجام امور از جمله صدور بارنامه یکپارچه.
- ارائه خدمات مشاورهای غیر حمل و نقلی: از جمله در امور اخذ مجوزهای اداری، انجام امور بانکی، تنظیم متن قراردادها (به لحاظ درج موارد ضروری تعهدات و تضامین، خسارات، موارد فورس ماژور، عوامل فسخ و...).
- پیش بینی مخاطرات و به حداقل رساندن خسارات حمل در حد ممکن، بیمه کردن کالا بابت خسارات احتمالی حمل، انجام مراحل بازرسی کالا در صورت نیاز.
در نمودار زیر انواع قراردادهای حمل بر حسب گزینهای از تِرمهای بینالمللی بازرگانی (incoterms) و همچنین میزان ریسک خریدار یا فروشنده از مبدأ تا انبار او به ازای هریک از این تِرمها و سطح پوشش بیمه مربوطه نشان داده شده است. بارفرابر ضمن آشنا کردن خریدار یا فروشنده (مشاور هر کدام که باشد) به روش های مختلف انعقاد قرارداد حمل، باید روش بهینه را با استدلال فایده- هزینه به او پیشنهاد کند.
- انجام خدمات حمل و نقل
شرکت های بارفرابری بنا بر مقتضیات و شرایط وقت، میتوانند با خرید وسایل نقلیه، نسبت به حمل بعضی از کالاها مبادرت ورزند. اما معمولاً چنین سرمایه گذاریها و فعالیت هایی از سر ناچاری و برای رفع موانع کار یا منافع زیاد اقتصادی صورت میپذیرد.
- همکاری با شرکت های لجستیکی طرف های سوم و چهارم
شرکت های بارفرابر یکی از اجزا و پایههای اساسی همکاری با شرکت های لجستیکی طرف سوم و چهارم هستند. لجستیکهای پیشرفته از طریق برونسپاری، انجام بسیاری از امور را به شرکت های کارآمد بارفرابری واگذار میکنند. در آیندهای نزدیک که کشور الزاماً به این سو حرکت خواهد کرد، ضرورت دارد که زیربخش ریلی نیز هم با آن هم راستا شود.
امور یاد شدهی بالا، جزئی از ده ها خدماتی است که بارفرابرها میتوانند بنا بر تخصص ویژه خود ارائه دهند. اغلب این نوع خدمات، توسط راه آهن یا شرکت های حمل و نقل ریلی انجام نمی پذیرد. لذا نبود بارفرابرهای ریلی، لطمات جبران ناپذیری را بر شاکله حمل ریلی وارد آورده و میآورد. مدیران راه آهن و شرکت های حمل و نقل ریلی به دلیل مشغلههای زیاد (در بارهی مسائل نیروی انسانی، فنی، مالی و غیره) و از همه مهمتر رضایت داشتن از حمل منابع بار موجود، در زمینههای امور ذکر شدهی فوق کمتر فعال میباشند. کما اینکه سال ها از استخراج و بهره برداری از معادن سنگان میگذشته و به دلیل نبود بارفرابرهای کارآزموده، این معادن صحنه حمل انحصاری جادهای بود. پس از آن نیز با وجود سرمایه گذاری های معتنابه توسط کارخانجات فولاد و صنایع معدنی کشور در ایجاد تأسیسات و امکانات فراوان ریلی در منطقه، به دلیل روابط محدود راه آهن و شرکتهای حمل و نقلی با مدیران مزبور، هرگز نتوانستهاند سهم قابل توجهی از این نوع بار را به خود اختصاص دهند.
- امور نظارت: بارفرابر با نظارت دقیق بر امور بسته بندی و باربندی حسب نوع و جنس کالا، از وارد آمدن خسارت به زیرساخت ریلی، کالاهای خودی، کالاها و تجهیزات اشخاص ثالث یا محیط زیست جلوگیری میکند. در اینجا صدمه زدن به محیط زیست عبارت از وارد آوردن هرنوع آسیبهای مادی اساسی به سلامتی انسان یا حیات وحش یا منابع طبیعی و تخریب زیست بوم از جمله در آبهای ساحلی، سطحی یا زیر سطحی یا مناطق مجاور آنها یا پسکرانه است که در نتیجه آلوده کردن، آتش سوزی، انفجار یا حوادث مهم مشابه ایجاد شده باشد.
علاوه بر این بارفرابر با نظارت مستمر بر کارکرد ضعیف برخی از مأموران راه آهن که موجب سرقت یا وارد آمدن خسارت به اموال شرکت های خصوصی می شوند، در راستای احقاق حق خسارت دیده میکوشد.
تعریف و حدود وظایف و اختیارات بارفرابر
بارفرابر (Freight forwarder)، یک واسطه در زنجیره لجستیکی و خطوط حملونقل است که علاوه بر ارائه خدمات کارگزاری و مشاورهای (در امور مختلف مربوط به گیرنده، فرستنده یا صاحب کالا)، به حمل کالای او از طریق وسایل نقلیهی شخص دیگر یاری میرساند. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که بارفرابر، معمولاً یک حملکننده بدون وسیله نقلیه (NVOC - Non vessel owning carriers) است. در این حالت بارفرابر ممکن است که کالاها را رأساً جابجا ننماید، بلکه همچون کارشناس در یک شبکه لجستیکی عمل کرده و با یک یا چند حمل کننده قرارداد منعقد کند تا بارهای متنوعی را از مبدأ به مقصد معین جابجا نماید.
عامل بارفرابری، شخص حقیقی و یا حقوقی است که برای انجام فعالیت قانونی، دارای گواهینامه معتبر از دستگاه ذیصلاح داخلی یا خارجی است. این شخص از یک طرف با یکی از اشخاص حقیقی یا حقوقی مختلف (یعنی صاحب کالا، فرستنده یا صادرکننده و همچنین تحویل گیرنده یا واردکننده یا هر شخصی که به موجب بارنامه حق دریافت بار را دارد و غیره) و از طرف دیگر با شرکت حمل و نقل کننده طرف قرارداد میشود. گاهی این شخص حقیقی یا حقوقی به عنوان نماینده حمل کننده یا صاحب کالا عمل نمی کند، بلکه به عنوان شخصی مستقل، با آنها طرف قرار داد میشود. به تعبیری او از یک سو در نقش یک حمل کننده با صاحب کالا طرف میشود و از دیگر سو در نقش فرستنده یا گیرندهی کالا با حمل کننده روبرو میگردد. این قراردادها به لحاظ حقوقی لزوماً با یکدیگر مرتبط نیستند.
- بارفرابر برای جابجایی کالا با چند حمل کننده چون قطار، کامیون، کشتی و.. قرارداد میبندد تا طبق قوانین طرفهای متعاهد در مسیر دالانها (کریدورهای) حمل و نقلی، جابجایی کالا از سازنده یا فرستنده تا گیرنده (بازار، مشتری یا نقطه نهایی توزیع)، به صورت ایمن، کارآمد و به صرفه، ساماندهی شود. بارفرابر مسئولیتی سنگین بر عهدهاش است که برای به انجام رساندن کلیه تعهداتش نیازمند داشتن نیروی انسانی ماهر، مطلع و کوشا و سازمانی منظم و کارآمد است.
- شرکت های بارفرابری را میتوان به لحاظ حجم فعالیت (انبوه، متوسط و اندک)، نوع فعالیت(محمولات تخصصی یا عمومی)، حوزه فعالیت (محلی،داخلی) یا بینالمللی(شامل صادرات، واردات و ترانزیت)، شیوه حمل (ریلی، جاده ای، زمینی و ...) طبقه بندی کرد. بارفرابرهای بینالمللی عموماً دارای توان کارشناسی اضافی در زمینه مربوطه و فعالیت های اجرایی مرتبط با دریافت و ارسال در این سطح هستند.
- بارفرابری که در حوزههای حمل داخلی یا بینالمللی فعالیت میکند، بسته به حوزه فعالیت مورد نظر خود، باید در یک یا چند امور قراردادی متبحر باشد. ضمن اینکه بارفرابر میبایست در صورت فعالیت در حوزه حمل داخلی بر قوانین تجارت و مدنی و در صورت فعالیت در حوزه بینالملل بر مقررات کنوانسیون های بینالمللی احاطه داشته باشد.
خدمات ویژه بارفرابر
- مشاوره درباره ساماندهی برچسب زنی، بسته بندی، باربندی، چیدمان بار و انبارداری در بخش ریلی و جادهای.
- تکمیل محاسبات مالی و زمانی بارفرابری حمل ریلی و جاده ای.
- همکاری برای ساماندهی بیمه حمل بار ریلی و جاده ای.
- ساماندهی مجوزهای کسب اختیارات و غیره، مورد نیاز برای حمل بار ریلی و جاده ای.
- برقراری ارتباط با شبکه جهانی بارفرابری.
- رهگیری و ردیابی در سطح داخلی و بینالمللی برای بارهای بارفرابری شده.
- تکمیل امور مستند سازی و ثبت اطلاعات.
نقش بارفرابر در امور لجستیکی
طی سالیان گذشته، همگام با افزایش رقابت بین مؤسسات و شرکت های تولید و توزیع کالاهای جهانی و همچنین ایجاد تحول در ساختارهای حکومتی از جمله ارتقای دستگاه های دولتی از سطح تصدی گری اجرایی به سطح ناظران و تنظیمگرها، نقش بارفرابرها وکارگزاران حمل ونقل نیز ارتقا یافته است. در نتیجه این دگرگونیها، مؤسسات و شرکت ها هم در برابر تعهدات جدید قرار گرفته اند. امروزه در زنجیره تأمین جهانی، خدمات ارزش افزودهای نظیر برچسب زنی، تدارکات، مونتاژ، تفکیک یا تجمیع بار، انبارداری، امورمالی، ذخیرهسازی جا، کلاً ادغام شده و به طور روزافزونی مورد تقاضای کارگزاران لجستیکی طرف سوم قرار میگیرند. علاوه بر این، ممکن است که از آنها درخواست تقبل خطرات طاقت فرسایی همچون انعقاد قراردادهایی برای شمول تمامی زنجیرهی ارزش بشود. البته از طریق صرف هزینه و خرید پوششهای جداگانهی بیمه ای، محدوده مخاطرات و ریسکپذیری تنزل مییابد. در واقع هرجایی که محمولهای جابجا میشود، ممکن است مشکلات عملی و قانونی ایجاد گردد، و در نتیجه احتمالاً دعاوی حقوقی هم اقامه شود. در این صورت لازم است که به وسیلهی شبکهای از کارکنان و شرکای جهانی به این امور رسیدگی شود.
بارفرابر، بهترین وسیله نقلیه را با احتساب نوع کالا و نیازهای تحویل دهی مشتری انتخاب میکند، ضمن اینکه از سامانههای رایانهای برای تنظیم بهترین خدمات عملیاتی، بهرهبرداری مینماید. در تصویر زیر خلاصهای از انواع قراردادهای مربوط به حملونقل که می تواند توسط نظام بارفرابری تسهیل شود، نشان داده شده است.
(این نوشتار ادامه دارد)
* مشاور انجمن صنفی شرکتهای حمل و نقل ریلی و خدمات وابسته