◄ نگران آزاد سازی قیمت بلیت قطار نباشید

شرکت راه آهن دولتی، شورای عالی ترابری، شورای رقابت و اخیرا سازمان حمایت از مصرف کنندگان و تولید کنندگان یکی پس از دیگری بر مسند تعیین قیمت برای قطارهای مسافری نشسته اند و بدون توجه به هزینه های حمل و نقل مسافری ریلی در اتاق های دربسته قیمت را می بُرند و می دوزند. هر چه شرکت های حمل و نقل مسافری بر سر می زنند که این افزایش 25 درصدیِ قیمت کفاف افزایش 56 درصدی دستمزدها و چند برابرشدن قیمت قطعات یدکی و افزایش سرسام آور قیمت واگن مسافری را نمی دهد، به خرجشان نمی رود. رعایت حال اقشار ضعیف را دلیل میآورند. گویی اگر قیمت آزاد باشد شرکت های حمل و نقل ریلی مسافری قیمت های نجومی اعلام خواهند کرد و بر مشتری اجحاف روا خواهند داشت.

اما واقعیت اینست که با آزاد شدن قیمت، چنین اتفاقی رخ نخواهد داد. زیرا در بازار حمل و نقل مسافر رُقبایی وجود دارند که بسیار قبراق تر از شرکت های ریلی هستند و به محض افزایش قیمت قطار، مشتری را به سمت خود جلب می کنند. 

مسافر بین مودهای حمل و نقل مقایسه هزینه – فایده انجام می دهد و بر این اساس برای هر سفر ریلی حاضر است مبلغ معینی بپردازد. این مبلغ میزان مطلوبیت سفر ریلی در نزد مشتری را اندازه می گیرد.

قیمت انتظاری مسافر در حال حاضر برای سفر با قطار پایین است. با توجه به ارزانی سوخت و ارزانی نسبی جاده و هواپیما، مسافر بیش از این حاضر به پرداخت بابت قطار نیست.

اتوبوس گازوئیل را تقریبا مجانی دریافت می کند و بابت دسترسی به جاده درصد ناچیزی را می پردازد. سفر با خودرو شخصی آن قدر جذاب است که سهم آن در سفر ایرانیان از قطار و اتوبوس و هواپیما خیلی بیشتر است. سوخت ارزان بر همه مزایای حمل و نقل ریلی در صرفه جوئی انرژی و ایمنی سفر غلبه می کند. چیزی که هدر می رود منابع زیرزمینی کشور است و آنچه قربانی می شود سلامتی و جان مسافران در تصادفات و زخم کاری بر محیط زیست است که قیمتی بر آنها نمی توان گذاشت.خسارت هایی که نهادهای قیمت گذار دولتی بر آنها چشم می پوشند.  

اگر تصمیم گیران در پی آزاد سازی قیمت بلیت قطار انتظار افزایش شدید قیمت را می کشند بیهوده نگران هستند.

کافی است به یک تجربه نه چندان دور مراجعه نمایند. پس از دولت یازدهم، مدیریت راه آهن برای افزایش قابل توجه قیمت بلیت قطارها مجوز گرفت تا از این رهگذر درآمد بیشتری جذب شود و کیفیت خدمات افزایش یابد و شاید شرکت های ریلی مسافری به سود دهی برسند.

اما اهداف این افزایش قیمت محقق نشد و بازار به جهش قیمت عکس العمل منفی نشان داد و در همان اولین سال افزایش قیمت ها، ریزش محسوسی در تعداد مشتری های قطارهای مسافری دیده شد و حتی در ایام نوروز ضریب اشغال صندلی کاهش پیدا کرد.

قیمت های ارائه شده بیش از قیمت انتظاری مشتری بودند و ریل جذابیت خود را در مقابل مودهای دیگر حمل و نقل مسافر از دست داد. 

اگر قیمت آزاد شود شرکت های ریلی آن طور که قیمت گذاران دولتی تصور می کنند در بازار آتش به پا نخواهند کرد.آنها با توجه به تجربه ناکام افزایش قیمت چند سال قبل و پس از خسارتی که از ویروس دیده اند دست به عصا حرکت خواهند کرد و قیمت ها را چنان تعیین خواهند کرد که صندلی ها خالی نمانند. عامل محدود کننده دیگر قیمت، رقابت بین فعالان در این بازار است که به بهبود کیفیت هم خواهد انجامید. 

این که شرکت های مسافری ریلی توسط مکانیزم عرضه وتقاضا محدود می شوند و نخواهند توانست قیمت ها را به دلخواه خود بالا ببرند، تجربه خوبی در اقتصاد کشوراست که حکایت از آن دارد که نیازی به دخالت دستوری دولت نیست. دولت باید از این اتفاق استقبال کند و دیگر بخش های اقتصادی را با همین الگو هدایت کند.

نکته مهم: اگر قیمت گذاری بر اساس مکانیزم عرضه و تقاضا نتواند شرکت های ریلی را از زیان دهی خارج کند و نرخ برگشت دلخواه را به سرمایه گذاران ندهد، با شکست بازار مواجه هستیم.

به عبارت دیگر قیمت انتظاری مشتری کمتر از قیمت تمام شده خدمت (جابجایی مسافر) است. در این شرایط دخالت دولت لازم است. دخالت از نوع حذف یا تعدیل یارانه ی سوخت و نه دخالت از نوع قیمت گذاری.

* کارشناس حمل و نقل