رقابت ایران و عراق در کریدورهای دریایی و زمینی منطقه

پروژه بزرگ بندر فاو عراق چالش مهمی در برابر تلاش های ایران برای توسعه بندر چابهار و تثبیت خود به عنوان یک قطب ترانزیت منطقه ای است.

به گزارش تین نیوز به نقل از بازار، موسسه مطالعات خاورمیانه مستقر در آمریکا در تحلیلی به بررسی تاثیر پروژه فاو عراق بر مسیرهای ترانزیتی ایران پرداخته است که ترجمه آن در ادامه آمده است.

در سال های اخیر عراق به یکی از مقاصد پیشرو برای سرمایه گذاری های چینی در خاورمیانه و پیوندی حیاتی در طرح یک کمربند یک جاده پکن (BRI) تبدیل شده است.

عراق برای استفاده از موقعیت ژئواستراتژیک و موقعیت مرکزی خود در این طرح، به دنبال توسعه یک پروژه بندری جدید به وسعت ۵۴ کیلومتر مربع در شهر جنوبی فاو است یعنی اتکای کشور به بنادر عربی خلیج فارس و ترانزیت زمینی از ایران و ترکیه برای واردات و صادرات کالاها. این پروژه همچنین بر رقابت اقتصادی فزاینده عراق با ایران همسایه تاکید می کند، زیرا هر دو کشور به دنبال ایجاد جایگاه مشابهی در مدیریت ترافیک ترانزیت منطقه ای هستند.

موانع توسعه عراق

تعدادی از موانع تلاش های عراق برای تنوع بخشیدن به اقتصاد این کشور را با مشکل مواجه کرده است، از جمله کمبود شدید سرمایه گذاری. در این راستا در اوایل ماه جاری، بغداد با شرکت توتال انرژی فرانسه برای پیشبرد پروژه انرژی عظیم ۲۷ میلیارد دلاری به توافق رسید و پتانسیل سرمایه گذاری و مشارکت خارجی برای کمک به رشد و توسعه اقتصادی عراق را برجسته کرد.

این قرارداد به دنبال قرارداد قبلی که در ژوئیه ۲۰۲۱ بین وزارت نفت عراق و شرکت ملی مهندسی شیمی چین (CNCEC) اعلام شد، انجام شد که به موجب آن چین یک مجتمع پتروشیمی و پالایش یکپارچه در فاو با قابلیت تولید ۳۰۰ هزار بشکه نفت در روز و همچنین در مرحله دوم بعدی، تولید ۳ میلیون تن پتروشیمی در سال ایجاد می کند.

شرکت های بین المللی به طور فزاینده ای به سرمایه گذاری در بخش انرژی و زیرساخت عراق علاقه نشان می دهند. این امر می تواند به بهبود چشم انداز اقتصادی کشور و کاهش اتکای آن به صادرات نفت کمک کند، که ۹۵ درصد از درآمد بودجه آن در سال ۲۰۲۲ را تشکیل می داد. موفقیت پروژه هایی مانند این به عوامل مختلفی از جمله شرایط امنیتی؛ ثبات سیاسی و توانایی دولت برای ایجاد فضای سرمایه گذاری مطلوب بستگی دارد.

فاو؛ ستون اقتصادی آینده

پروژه فاو شامل ساخت بندر جدید، اسکله خشک، پایانه نفتی، کانال خشک و زیرساخت های حمل و نقل مربوطه است و پس از تکمیل، انتظار می رود به یکی از ستون های اصلی اقتصاد عراق تبدیل شود. طبق گزارش های اخیر، فاز یک قرار است در سال ۲۰۲۵ به پایان برسد و ظرفیت جابجایی ۲۰ تا ۴۵ میلیون تن در هر بار محموله را خواهد داشت.

این کانال خشک اتصال زمینی به مرز ترکیه از طریق جاده و راه آهن را فراهم می کند و با زیرساخت های بندری و ریلی ترکیه، به ویژه در مرسین و استانبول، مرتبط می شود. در صورت تکمیل، فاو می تواند از موقعیت مکانی و ارتباط خود با ترکیه و سوریه برای تبدیل شدن به یک پایانه کانتینری پیشرو و یکی از بزرگترین بندرهای جهان استفاده کند.

در دسامبر ۲۰۲۲، بصره میزبان دومین کنفرانس بین المللی فاو بود که تمرکز آن برجسته کردن بندر فاو و کانال خشک بود. هدف اصلی عراق این است که این پروژه را با طرح «یک کمربند یک جاده» گسترده تر چین مرتبط کرده و آن را به عنوان بخشی از مسیر جایگزین کانال سوئز و کریدور شمال-جنوب معرفی کند.

سرمایه گذاری کلی چین در خاورمیانه، شمال آفریقا و ترکیه بین سال های ۲۰۰۵ تا ۲۰۲۲ بالغ بر ۲۷۳ میلیارد دلار بوده است. عراق در سال های اخیر با تمرکز ویژه بر بخش انرژی، به شریک مهمی برای چین تبدیل شده است.

پکن تنها در سال ۲۰۲۱ قراردادهایی به ارزش ۱۰.۵ میلیارد دلار با بغداد امضا کرد. شرکت های چینی قراردادهایی را برای توسعه و بهره برداری از چندین دارایی بزرگ نفت و گاز، از جمله میادین نفتی رومیلا و حلفایا، منعقد کرده اند. شرکت های چینی علاوه بر سرمایه گذاری در مخابرات و کشاورزی، در ساخت و راه اندازی نیروگاه ها و دیگر پروژه های زیربنایی در عراق مشارکت داشته اند. سرمایه گذاری های چین کمک قابل توجهی به توسعه اقتصادی عراق و تقویت روابط اقتصادی بین دو کشور کرده است.

فرصت های از دست رفته ایران و چالش های جدید

تمرکز بر سرمایه گذاری های فاو و چین در عراق همچنین بر نقش محدود ایران در ترانزیت و تجارت بین المللی تاکید کرده است، منطقه ای که تهران در آن بسیار کمتر از وزن خود است. با توجه به موقعیت مرکزی به عنوان پل زمینی بین آسیای جنوبی و مرکزی و خاورمیانه، ایران باید نقش مهمی در هر دو کریدور شرق-غرب و شمال-جنوب ایفا کند.

در واقع ایران، قفقاز، آسیای مرکزی و چین را به کریدورهای شرق و غرب و شمال- جنوب متصل می کند و روسیه و آسیای مرکزی از طریق ایران به خلیج فارس و هند وصل می شوند - اما تهران از هیچ یک از این فرصت ها استفاده مناسب نکرده است. ایران علیرغم مزیت های طبیعی خود به دلیل مجموعه ای از عوامل از جمله تحریم های اقتصادی و زیرساخت های قدیمی حمل و نقل به ویژه برای خطوط ریلی و بنادر نتوانسته است به یک قطب استراتژیک مهم برای حمل و نقل کالا تبدیل شود.

توسعه بندر فاو در عراق می تواند چالشی بیشتر برای ایران در این زمینه باشد. علی حسینی، رئیس کمیسیون حمل و نقل و لجستیک اتاق بازرگانی ایران معتقد است که فاو در آینده به یک رقیب بزرگ برای ایران تبدیل خواهد شد. با کمک ترکیه و امارات، عراق در تلاش است تا فاو را به راه آهن ملی عراق وصل کند و آن راه آهن را به ترکیه در شمال متصل کند و یک کریدور حمل و نقل جایگزین ایجاد کند که احتمالاً تأثیر منفی بر ترافیک ترانزیتی ایران به ترکیه خواهد داشت.

در حال حاضر تخمین زده می شود که ۹۰ درصد ترافیک ترانزیتی از طریق ایران از طریق جاده انجام می شود. در حالی که یک راه آهن موجود بین ایران و ترکیه وجود دارد اما محدود است و اغلب به دلیل تنش های سیاسی بین دو کشور مختل شده است. حجم مبادلات تجاری ایران و ترکیه قابل توجه است و در سال ۲۰۲۲ به ۶.۴۲ میلیارد دلار رسید که این رقم در سال قبل از آن ۵.۵۹ میلیارد دلار بود، اما فقدان زیرساخت های حمل و نقل قابل اعتماد مانع از رشد آن شده است.

تهران، ایالات متحده را به مداخله متهم کرده و گفته است که بغداد تحت فشار واشنگتن است تا مانع توسعه کریدور ترانزیتی شمال غرب ایران شود. تهران معتقد است ترکیه برای حمایت از راه آهن خود به آسیا، در راستای جاه طلبی آنکارا برای تبدیل شدن به هاب منطقه ای انرژی و ارتباطات، بر عراق اعمال نفوذ می کند. در نتیجه، این احتمال وجود دارد که ایران از اقدامات عراق در این فضا به عنوان اهرمی در مذاکرات دوجانبه خود در زمینه تجارت انرژی و کشاورزی استفاده کند و این به طور بالقوه می تواند بر روابط بین دو کشور تاثیر بگذارد.

اتصال ریلی منطقه ای

خط ریلی جدید در مراحل برنامه ریزی است که از خلیج فارس از طریق عراق به ترکیه و در نهایت به اروپا خواهد رفت. این پروژه که شامل ساخت ۱۲۰۰ کیلومتر خطوط راه آهن برقی جدید است، بخشی از توسعه ۷ میلیارد دلاری بندر بزرگ فاو است و به طور بالقوه می تواند جایگزینی برای دریای سرخ/کانال سوئز باشد. پیمانکار این پروژه شرکت حمل و نقل ریلی فرانسه آلستوم خواهد بود. پیش از این شرکت ایتالیایی PEG مطالعات امکان سنجی را انجام داده و مسیر مناسب را شناسایی کرده است. ترکیه و امارات از بخش عراقی این پروژه حمایت مالی کرده اند که تاثیر قابل توجهی بر اقتصاد محلی خواهد داشت. اگر همه چیز طبق برنامه پیش برود تا سال ۲۰۲۵، پس از تکمیل راه آهن فاو، عراق بیشتر حمل و نقل ریلی بین خلیج فارس و اروپا را انجام خواهد داد.

ایران برای رقابت با بندر فاو و بهبود ارتباطات کلی خود، باید زیرساخت های ریلی خود را بیشتر توسعه دهد. فرصت های بالقوه شامل اتصال بندر جاسک در خلیج عمان به سرخس در مرز ترکمنستان و از آنجا به آسیای میانه از طریق کریدور ریلی که از ایرانشهر، زاهدان و مشهد می گذرد و همچنین اتصال بندر چابهار به شلمچه در ساحل خلیج فارس و سپس بصره است.

رقابت ایران و عراق

ایران نگرانی های عمده ای در مورد جاه طلبی های ترانزیتی عراق و همکاری اش با چین دارد، از تضعیف احتمالی موقعیت خود در تجارت ترانزیتی گرفته تا اینکه بندر خرمشهر در نزدیکی ایران از موقعیت ژئوپلیتیکی مشابه فاو برخوردار نیست که همگی بر انزوای بین المللی ایران و تاثیر تحریم ها تاکید دارند.

ایران به ویژه نگران است که عراق به عنوان یک بازیگر منطقه ای در حمل ونقل دریایی پیشی بگیرد. تهران بر این باور است که بنادر ایران نباید سهم کمتری از حمل و نقل ترانزیت منطقه ای نسبت به بندر عراق داشته باشند. باید گفت در بنادر عراق در حال حاضر تقریباً ۱.۸ میلیون واحد معادل بیست فوت (TEU) کالا جابجا می شود، در حالی که ظرفیت کانتینری در بنادر ایران در سال گذشته منتهی به ۲۰ مارس ۲۰۲۲ بالغ بر ۲.۱ میلیون واحد بوده است که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۱۳.۵ درصد افزایش داشته است. در حالی که کارشناسان از ظرفیت بالقوه ایران برای رسیدگی به ترافیک ترانزیتی منطقه ای خوشبین هستند و آن را تا ۲۰۰ میلیون تن در هر ساعت تخمین می زنند، حجم فعلی بسیار کمتر و کمتر از ۱۰ میلیون تن در هر ساعت است.

در حال حاضر بخش های حمل ونقل، بندر، ترانزیت و لجستیک ایران در گروگان سیاست و تأثیر تنش های ژئوپلیتیکی و تحریم های بین المللی هستند. تا زمانی که این تغییرات تغییر نکند، تلاش تهران برای توسعه و گسترش این بخش ها با مشکل مواجه می شود و نمی تواند به پتانسیل خود به عنوان یک رهبر منطقه ای در حمل و نقل و تجارت دست یابد.

چشم انداز آینده

پروژه بندر فاو فرصت های زیادی را برای عراق فراهم می کند تا نقش خود را در ترانزیت منطقه ای و موقعیت ژئوپلیتیکی خود به طور گسترده تقویت کند. برای انجام این کار، ابتدا باید به چالش های داخلی مانند فساد و اختلافات سیاسی و چالش های خارجی مانند رقابت سرمایه گذاری بین چین و ایالات متحده بپردازد. با نگاهی به منطقه، به نظر می رسد پروژه هایی مانند فاو برای برخی از کشورها مانند ایران یک تهدید است، در حالی که احتمالاً به نفع برخی دیگر مانند ترکیه، قطر و سوریه است. علیرغم پتانسیل قابل توجهی که برای عراق وجود دارد، چه از نظر اقتصادی و چه از نظر سیاسی، غلبه بر چالش های مرتبط آسان نخواهد بود.

رقابت ایران و عراق در کریدورهای ترانزیتی دریایی و زمینی منطقه ای نشان دهنده رقابت گسترده اقتصادی و سیاسی دو کشور است. پروژه بزرگ بندر فاو عراق چالش مهمی در برابر تلاش های ایران برای توسعه بندر چابهار و تثبیت خود به عنوان یک قطب ترانزیت منطقه ای است. با این حال، رقابت بین دو کشور لازم نیست مجموع صفر باشد و هر دو از افزایش همکاری و یکپارچگی اقتصادی سود زیادی خواهند داشت. در نهایت، موفقیت این پروژه های بزرگ به طیفی از عوامل از جمله ثبات سیاسی، امنیت منطقه ای و تمایل همه سهامداران برای همکاری با یکدیگر برای تحقق اهداف مشترک بستگی دارد.