◄ به مناسبت روز بزرگداشت ملی شدن صنعت نفت ایران

آغاز داستان ملی شدن صنعت نفت را می‌توان به شهریور سال 1323 برگرداند. در اواخر جنگ دوم جهانی که کشور هنوز در اشغال نیروهای خارجی است و دولت شوروی امتیاز نفت شمال را از ایران مطالبه می‌کند. حزب توده به اتکای استراتژِی موازنه مثبت،‍‍‍ در آبان ماه همین سال تظاهراتی را به طرفداری از اعطای این امتیاز برپا می‌کند.

قوام بلافاصله بعد از دریافت حکم نخست وزیری، برای مذاکره در این مورد راهی مسکو می‌شود( بهمن 1324). نیروهای نظامی انگلیس در اسفندماه خاک ایران راترک می‌کنند. قوام در این مذاکرات به شوروی‌ها قول می‌دهد طرح امتیاز نفت شمال را به مجلس ببرد به‌شرط آنکه نیروهای شوروی خاک ایران را ترک کنند با این استدلال که با وجود نیروهای خارجی امکان برگزاری انتخابات مجلس جدید وجود ندارد وحالا که انگلیسی‌ها ایران را ترک کرده‌اند دلیلی برای ادامه حضور شوروی‌ها در ایران نیست. موافقنامه قوام- سادچیکف در فروردین 1325 امضا شد. ترومن در یک هشدار جدی از مسکو می‌خواهد که ایران را تخلیه کنند(اردیبهشت). شوروی‌ها بلافاصله تمکین کرده و پشت فرقه آذربایجان و پیشه‌وری را خالی می‌کنند. شاه در 25 آذر ماه با نیروهاش وارد آذربایجان می‌شود و افتخار نجات آذربایجان و فرار رهبران آن را به نام خود می‌نویسد.

مجلس پانزدهم در سال 1326 تشکیل و لایحه قوام برای اعطای نفت شمال به شوروی‌ها را رد می‌کند. ایده موازنه منفی توسط عده‌ای از نمایندگان مجلس به رهبری مصدق از اینجا شکل می‌گیرد که حالا که امتیاز نفت شمال را از شوروی‌ها دریغ کردیم چرا در مورد امتیاز نفت جنوب همین کار را با انگلستان نکنیم؟ با این پیش زمینه، مذاکره دولت ایران با شرکت ملی نفت ایران و انگلیس برای اصلاح قرار داد نفتی 1312 شروع می‌شود (آبان 1326). مصدق و همفکرانش اعتقاد داشتند این قرارداد حتی بدتر از قرارداد نفتی دارسی است و منافع ملت ایران را تامین نکرده است. این مذاکرات بالاخره در تیرماه 1328 به قرارداد معروف به گس- گلشائیان منتهی می‌شود. قراردادی که باید به تصویب مجلس می‌رسید.

مصدق و همفکرانش در 23 مهر 1328 در اعتراض به تقلب در انتخابات مجلس شانزدهم در کاخ مرمر بست می‌نشینند و در 21 آبان، جبهه ملی در منزل دکتر مصدق متولد می‌شود. مصدق در خرداد ماه 1329 کمیته نفت را در مجلس  شانزدهم راه می‌اندازد و دولت راموظف می‌کند که بدون مجوز این کمیته آب هم نخورد. همین کمیته قرارداد گس – گلشائیان را در آذر ماه این سال ملغی اعلام می‌کند.

پس از ترور رزم آرا در 16 اسفند 1329 و در فضای استقلال خواهی و به‌شدت ضد استعماری، مذاکره نفتی با انگلیس کلاً کنار گذاشته شده، ملی شدن صنعت نفت در 24 اسفند در مجلس تصویب و در روز 29 اسفند با تصویب مجلس سنا به قانون تبدیل می‌شود.

تصویب این قانون البته پایان کار نبود. در اواخر فروردین 1330 اعتصابی بزرگتر ازاعتصاب‌های سال‌های  1308 و 1325 در صنعت نفت آبادان سازماندهی می‌شود. اعتصابی که حزب توده را مسبب اصلی آن می‌دانند اما دولت دکتر مصدق حداکثر بهره‌برداری را از آن می‌کند. مصدق، ماده اجرایی ملی شدن صنعت نفت را در 7 اردیبهشت در کمیته نفت مجلس طرح می‌کند. در 8 اردیبهشت علا از نخست وزیری استعفا می‌دهد و مصدق به شرط تصویب ماده اجرایی فوق در 15 اردیبهشت نخست وزیری را می‌پذیرد. شاه در 11 اردیبهشت ماده اجرایی را به دولت ابلاغ کرده بود. دولت انگلیس در 5 خرداد به دیوان لاهه شکایت می‌برد.اما خلع ید عملی از شرکت ملی نفت ایران وانگلیس در 29 خرداد 1330 اتفاق می‌افتد. روزی که نمایندگان دولت ایران در آبادان، پرچم شرکت نفت ایران وانگلیس را پایین کشیده و پرچم ایران را به احتزار در می‌آورند وشرکت ملی نفت ایران متولد می‌شود.

اولین مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران کسی نبود جز مهندس مهدی بازرگان که در 7 تیر 1330 منصوب شد. او به کارکنان انگلیسی صنعت نفت اطمینان داد که امنیت شغلی آنان محفوظ است اما آنها تحت فشار دولت انگلیس همگی استعفا دادند و در دهم تیر آبادان را ترک کردند.

با خودداری نفتکش‌ها از بارگیری نفت ایران فعالیت پالایشگاه متوقف شد و ...

منبع: یادداشت‌های شخصی از تاریخ معاصر ایران     

* کارشناس حمل و نقل