◄ ضعف بهره‌وری در راه‌آهن؛ عامل محرومیت ایران از درآمدهای ترانزیتی

مشکلات اقتصادی در کشور باعث شده تا نیاز به درآمدهای ارزی جایگزین نفت، بیش از پیش احساس شود. در حال حاضر فرصت هایی پیش روی کشور است که می توان درآمدهای ارزی قابل توجهی از طریق آنها کسب نمود که یکی از مهم ترین آنها ترانزیت کالاهای بین‌المللی از خاک ایران است. این در حالی است که برخی ضعف ها، خصوصا در حوزه حمل و نقل ریلی از گذشته تا کنون مانع دستیابی ایران به این منافع شده است.

در حال حاضر کشور با قرار گرفتن در جنگ اقتصادی تحمیلی از سوی قدرت های متخاصم با مشکلات متعددی رو به رو است. از زمان تحریم فروش نفت ایران، درآمدهای ارزی کشور کاهش قابل توجهی داشته و بخشی از درآمد معمول دولت را تحت شعاع قرارداده است. مشکلاتی اعم از کسری بودجه دولت و نوسان نرخ ارز را می‌توان در همین راستا ریشه‌یابی کرد. در حالی که تا پیش از این عمده تولید اقتصاد ملی استخراج و صادرات نفت بود، هم اکنون این تولید به طرز چشمگیری کاهش یافته و با وجود مشکلات متعدد دیگر، سایر تولیدات داخلی نیز به درآمدزایی ارزی جایگزین نرسیده است. کاهش و کمبود تولید محصولات و خدمات در اقتصاد کشور به طور عمده ای باعث کاهش قدرت پول ملی شده و نیاز است تا راهکارهای دیگری جایگزین نفت به عنوان منبع کسب درآمد ارزی گردد. ایران با برخورداری از نعمت های خدادادی یکی از ثروتمند ترین کشورهای به شمار می‌رود. از جمله فرصت‌های موجود در کشور که در سال های اخیر کمتر مورد توجه قرار گرفته، موقعیت جغرافیایی کشور و قابلیت ترانزیت کالا است که در صورت توجه می‌تواند درآمدهای قابل توجهی را عاید کشور کند.

اوضاع کنونی ترانزیت ریلی در کشور

ایران با قرار گرفتن در محل اتصال سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا از قرن‌های گذشته تا کنون نقش عمده ای در حمل کالای تجاری جهان از خاک خود داشته است و همین امتیاز زمینه‌ساز احصاء ثروت و قدرت سیاسی حاکمان این خطه به شمار می‌رفته. این امتیاز با پیدایش استعمار در منطقه و همچنین برتری حمل و نقل دریایی به حمل و نقل زمینی در آن زمان رو به افول نهاد، لکن هم اکنون با وجود راه آهن و مرزهای متصل به واسطه ریل بین ایران و کشورهای همسایه مجدداً این فرصت برای نقش آفرینی کشور در عرصه تجارت جهانی به‌وسیله ترانزیت بوجود آمده است. به عقیده کارشناسان در حال حاضر بین 50 تا 100 میلیون تن کالای ترانزیتی(1) در جهان وجود دارد که مستعد عبور از خاک ایران و بهره‌مند کردن کشور از عواید اقتصادی و سیاسی آن است. برخی کارشناسان ارقام بالاتری را نیز در این زمینه ذکر کرده اند. تنها با درنظر گرفتن ظرفیت 100 میلیون تن بار ریلی در سال و احتساب 75 دلار درآمد ارزی مستقیم بازای عبور هر تن کالا از کشور می‌توان درآمد سالانه‌ای در حدود 5.7 (2) میلیارد دلار برای کشور متصور بود.

ظرفیت و فرصت های موجود ترانزیتی

در حال حاضر سهم راه آهن ایران از ترانزیت بین‌المللی حدود یک و نیم میلیون تن کالا در سال است که با اهداف تعیین شده فاصله قابل تاملی دارد؛ چرا که فقط هدف‌گذاری راه آهن برای ترانزیت کالا 20 میلیون تن کالا در سال می‌باشد(3). این در حالی است که علی‌رغم مذاکرات متعدد انجام شده مابین راه آهن ایران و کشورهای آسیای میانه و اکو، همچنان زیرساخت‌های مدیریتی و بعضا عمرانی لازم برای برقراری جریان بار ترانزیت ریلی در کشور شکل نگرفته است. از جمله معضلات موجود می‌توان به پایین بودن سرعت بازرگانی راه‌آهن اشاره نمود. به عبارت دیگر از زمان تحویل بار به ایستگاه بارگیری ریلی مبدا، تا تحویل‌گیری آن در ایستگاه مقصد، سرعت میانگین انتقال بار برابر چهار تا 6 کیلومتر بر ساعت است. این مشکل به دلیل مواردی همچون معطلی بالای محموله برای بارگیری در ایستگاه ها، توقف طولانی قطارها در مرز ناحیه های راه‌آهن، بلاک بندی طولانی خطوط ریلی، قدیمی بودن سیستم کنترل ترافیک ریلی و ... می‌باشد.

علیرغم ظرفیت‌های بالای ترانزیت بار کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای به‌وسیله زیرساخت‌های ریلی کشور، تاکنون تلاش قابل توجهی در این زمینه صورت نگرفته است. از سال‌های پیش تاکنون بیشترین میزان ترانزیت بار ریلی در کشور برابر 584.1 میلیون تن در سال1396 بوده(4) که نشان می‌دهد جذب بار ترانزیتی ریلی کشور نیاز به جهشی قابل توجه دارد. ضعف‌های موجود در راه‌آهن ایران که از سال‌های دور تاکنون وجود داشته موجب شده است تا علاوه بر استقبال کم صاحبان کالای داخلی به حمل‌و‌نقل ریلی، جریان بار ترانزیتی نیز بر روی خطوط آهن کشور شکل نگرفته و ایران سالانه از درآمدهای حاصل از ترانزیت به شکل عمده‌ای محروم بماند. لازم به ذکر است علاوه بر سیستم ریلی، در سایر بخش ها مانند گمرک نیز مشکلاتی سد راه شکل‌گیری جریان ترانزیت کالا شده است که در شرایط کنونی اقتصادی کشور لزوم رفع هرچه سریع تر آن ها بیش از پیش احساس می‌شود.
منابع:

* کارشناس حمل و نقل