◄ پیوند نفت و سیاست

برخی بر این باورند که نفت خام و سیاست با تمام تفاوت هایی که از لحاط جنس، شکل و معنا دارند، یکی هستند و برخی دیگر معتقدند که مانند انرژی و ماده مفهوم نفت و سیاست می توانند به یکدیگر تبدیل شوند. اما در این جا ما سعی می کنیم که ارتباط وثیق و عمیق قیمت نفت خام با مسئله حکمرانی در داخل واحدهای سیاسی و روابط بین الملل را بحث کنیم.

سیاست به معنای مجموعه تدابیر برای اداره امور یک واحد سیاسی از هزاران سال پیش تاکنون به اشکال مختلف وجود داشته است. سیاست با قدرت نزدیک است و از ایدئولوژی ها، واقعیت ها و منافع در طول زمان تاثیر پذیرفته است. آن چه که ما از تاریخ به معنای عمومی آن برداشت می کنیم، همان سیر تحول سیاست در میان جوامع بشری است. به گفته فیلدینگ، تاریخ، گذشته علم سیاست و علم سیاست، اکنون تاریخ است.

از ابتدای کشف نفت خام توسط انسان تا کنون قیمت نفت خام فراز و نشیب های فراوان داشته است. گرچه در دوران های گذشته استفاده از نفت در برخی از مناطق جهان مرسوم بوده است، اما استفاده نظام‌ مند و دائمی بشر از نفت خام به 1850 و کشف نفت در آمریکا باز می گردد. پدر بزرگ من از گذشتگان خود نقل می‌نمود که در مناطقی مانند باکو، سنگ چال و لنکران مایعی با رنگی میان سبز و سیاه و چرب در برخی از جوی ها روان بود. مردم آن را بر می داشتند و در چراغ می ریختند و همراه با فتیله این مایع به تدریج و مداوم روشنایی می داد. این امتداد همان دورانی است که مارکوپولو در سفرنامه خود به آن اشاره داشته و می گوید که در باکو بشکه های نفتی با کشتی به نقاط دیگر حمل می شد.

اولین چاه اکتشافی مدرن نفت در سال ۱۷۴۵ در فرانسه و اولین چاه استخراج نفت توسط کلنل دریک در سال ۱۸۵۹ در پنسیلوانیا حفاری شد. خبر کشف نفت به سرعت در همه جا پیچید. مردم برای خریدن یا اجاره‌کردن زمین‌هایی که احتمال پیدا شدن نفت در آن‌ها می‌رفت، یورش بردند. تب نفت به راه افتاد و به بخش‌های دیگری از ایالات متحده امریکا، کانادا، و اروپا نیز سرایت کرد. از آن پس تجارت نفت یکی از بزرگترین وسودآورترین اشکال بازرگانی در سراسر دنیا گشت. به نحوی که در برخی از سال ها از لحاظ حجم پولی در مکان اول قرار گرفت.

قیمت نفت از ابتدای کشف آن رفتار عجیبی داشته است. به لحاظ کمبود عرضه در 1860 متوسط قیمت نفت خام آمریکا تا حدود 10 دلار هر بشکه در همان سال ها بود و بیشترین قیمت نفت خام شاخص برنت در 2014، 140 دلار هر بشکه شد. اگر قیمت نفت را خالی از تورم بر اساس محاسبات شاخص قیمت مصرف کننده نماییم، مشخص می شود که قیمت نفت در 1860 بر اساس قیمت های نفت در 2020 بالاتر از 145 دلار بوده است. بالا بودن قیمت در آن سال ها به تعادل عرضه و تقاضا و کم بودن مقدار عرضه باز می گردد. در سال های دهه 1880 روسیه نیز به جمع تولیدکنندگان نفت در نقاط مختلف بحصوص در کناره دریای خزر و در شبه جزیره آبشرون پیوست. در دهه 1890 نفت در جزیره سوماترا در اندونزی فعلی نیز یافت شد و نهایتا فوران نفت در اسپیندل تاپ تگزاس قیمت نفت را به کمتر از یک دلار هر بشکه در آن زمان رساند.

هر مقدار که تولید نفت بیشتر و قیمت آن به نسبت سایر کالاها در هر زمان کمتر می شد، وابستگی جامعه بشری به این حامل انرژی بیشتر شده و نفت و سیاست به یکدیگر بیشتر نزدیک می شدند. در ابتدای قرن بیستم با شروع جنگ جهانی اول و تدبیر چرچیل وزیر دریانوردی انگلستان مبتنی بر تغییر سوخت کشتی‌ های جنگی بریتانیا از ذغال سنگ به نفت کوره، نگرانی از کمبود این حامل انرژی قیمت آن را در ایالات متحده بالابرد. آن گاه ونزوئلا تولید نفت خام خود را در دهه 20 میلادی افزایش داده و نگرانی بخش صنایع آمریکا را برطرف نمود. رکود بزرگ در 1929 تقاضا به نفت را کاهش داد. اما آلمان تحقیر شده در معاهدات پایان جنگ جهانی اول نیاز به سوخت بیشتر برای رشد سریع صنایع خود داشت. هیتلر با توجه به نظریه‌های فردریک لیست اقتصاددان ناسیونالسیت آلمانی، در اواخر دهه 30 میلادی جنگل های روهر در مرز با فرانسه را تصرف نمود تا نیاز آلمان به ذغال سنگ را برطرف نماید. از آن پس ماشین جنگی متحدین و متفقین هر دو به نفت نیاز داشت.

اساسی این جاست که اهداف سیاسی رهبران کشورها، میزان دسترسی به نفت خام را افزایش داد و یا در اختیار داشتن منابع نفتی عامل اصلی جنگ بود؟ بهر رو تلاش هیتلر برای پیشروی به سمت نروژ و همچنین جنگ وسیع با اتحاد شوروی و حرکت نیروهای آلمانی به سمت دریای خزر و مآلا تصرف شهر ولگاگراد (استالینگراد) در کنار ولگا و در نزدیکی منابع نفتی شوروی در قفقاز نشان از اهمیت عامل نفت در جنگ جهانی دوم دارد. طراحی متفقین برای کمک به ارتش سرخ از طریق پل پیروزی یعنی ایران با استفاده از راه آهن نیز یک استراتژی موفق برای جلوگیری آلمان از تفوق بر قفقاز بود.

 پس از پایان جنگ، بار دیگر نیاز به نفت خام بالا گرفت. این بار برای بازسازی خرابی های جنگ و به عنوان موتور تولید انبوه در همه بخش ها. جریان روان تولید نفت خام از مناطق تولید کننده به سوی بازارهای مصرف کننده و به عبارتی از خاورمیانه به سوی اروپا و آمریکای شمالی با طرح پیشنهادی دکتر مصدق و یارانش در مجلس شورای ملی ایران آشفته شد. ملی شدن نفت ایران باعث عکس العمل خشم آلود لندن شده و بنادر نفتی ایران محاصره شدند. این بار پیوند سیاست و نفت در آن بود که عرضه نفت ایران نزدیک به صفر شد. تنها یک کشتی ژاپنی توانست 50 هزار تن نفت ایران را از میان کشتی های جنگی انگلستان به ژاپن حمل نماید. خروج نفت ایران از بازار منجر به بالار فتن قیمت نفت به اندازه 2 دلار شد. توافق ایران و شرکت های موسوم به هفت خواهران نفتی که متصدی تولید، انتقال، پالایش و توزیع سوخت های ناشی از نفت خام بودند، در فردای کودتای 28 مرداد 32 آرامش را به بازار انرژی بازگرداند.

چند سال بعد جمال عبداناصر رئیس جمهور مصر در 1956 کانال سوئز را ملی اعلام کرد. غربی‌ ها از تردد کشتی های شرکت های خود از این کانال امتناع کردند. قیمت نفت به حدود 3 دلار هر بشکه رسید. در بیست سال بعد تولید نفت به دلیل تولید کشورهایی همچون عربستان سعودی، کویت، عراق و خصوصا ایران افزایش یافت. قیمت نفت به اندازه کمی با توجه به تسلط هفت خواهران نفتی افزایش می یافت. در سپتامبر1960 سازمان کشورهای صادر کننده نفت (اوپک) بدون سروصدا توسط کشورهای ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی و ونزوئلا تشکیل شد. در سال های بعد قطر، اندونزی، لیبی، امارات عربی متحده، الجزایر، نیجریه، اکوادور، آنگولا، گابن، گینه استوایی، و کنگو به این ائتلاف پیوستند، گرچه برخی کشورها هم از جمله قطر و اندونزی از آن بیرون رفتند.

برجسته ترین نماد پیوند سیاست و نفت در 1973 در جریان جنگ رمضان اتفاق افتاد. با شروع حملات ارتش‌های عربی علیه اسرائیل برای بازپس گیری اراضی از دست رفته در جنگ شش روزه 1967، کشورهای عرب عضو اوپک که خود یک سازمان دیگری به اوآپک داشتند، شیرهای نفت خود را به سوی کشورهای حامی اسرائیل یعنی اروپای غربی و آمریکای شمالی بستند. بدین ترتیب متوسط قیمت نفت یک باره از 4 دلار به 12 دلار هر بشکه رسید. این اتفاق اقتصاد کشورهای پیشرفته را به شدت به رکود کشاند. در عوض کشورهای تولید کننده به منابع مالی وسیعی دست یافتند. به صورتی که برخی از آنها مانند ایران از این رهگذر نظام برنامه ریزی اقتصادی و بودجه ریزی گذشته خود را فراموش کردند. پول های نفتی باعث نامتوازن شدن سرمایه های در دسترس در بخش های مختلف اجتماعی شد. بخش نظامی در کشورها فربه شد و واردات درهمه زمینه ها شدت گرفت. اتحاد کشورهای عربی عضو اوپک در عدم فروش نفت به کشورهای غربی و آمریکا، نشانه مثبتی شد برای تمامی جنبش های استقلال طلب خاورمیانه تا ادعا نمایند که جهان سوم می‌تواند در مقابل نفوذ اقتصادی و نظامی ایالات متحده عرض اندام کرده و نشان دهد که راه های زیادی برای داشتن رابطه برابر با کشورهای صنعتی وجود دارد. زمانی که ایالات متحده آمریکا در تلاش برای متوقف کردن افزایش قیمت نفت به صورت محرمانه به ظرفیت سازی اضافی برای تولید نفت بیشتر در عربستان سعودی پرداخت، شاه ایران همچنان بر افزایش قیمت نفت اصرار داشت.

نهایتا با تامین زیرساخت های لازم برای افزایش تولید عربستان تا 2 میلیون بشکه نفت در روز، در اجلاس رهبران اوپک در دوحه، تهدید شاه مبنی بر کاهش تولید اعضای اوپک توخالی از آب درآمد و عربستان تولیدش را افزایش داد. اقتصاد متورم شده ایران که به منابع مالی تصاعدی عادت کرده بود، مواجه با تثبیت قیمت نفت در سالهای 1976 تا 1978 شد. توقعات طبقه متوسط بالا می رفت و در واقعیت وضعیتی بود که نمی توانست همه انتظارات را برآورده کند. سوال این جاست که آیا ثابت ماندن قیمت نفت در  مورد نظر به بروز انقلاب اسلامی منجر شد و یا انقلاب ایران باعث افزایش قیمت های نفت شد؟ به نظر می سد هر دو بخش این سوال منطقی باشد. توقف صادرات نفت ایران از نیمه 1978 تا سپتامبر 1980 قیمت نفت را این بار از 12 دلار به 24 دلار هر بشکه رساند. با شروع جنگ عراق علیه ایران علاوه بر ایران، صادرات نفت عراق نیز متوقف شد. قیمت تک محموله نفت برنت در 1980 به 47 دلار هر بشکه رسید.

اما ایران سریعا به بازار نفت بخاطر نیاز به درآمدهای نفتی بازگشت. تلاش کشورهای غربی در پس از رکود بزرگ به شناسایی حوزه های نفتی جدید در آفریقا و دریای شمال گردید. سیاست های ریگان رئیس جمهور آمریکا نتیجه ای جز کاهش قیمت نفت خام تا 15 دلار هر بشکه در 1986 نداشت. این را ضد شوک در بازار نفتی می‌نامند. در سال های بعد عراق کویت را اشغال نمود، اما قیمت نفت بصورت متوسط در حوزه 20 دلار هر بشکه نوسان می کرد. اشغال عراق توسط آمریکا در 2003 و پیامدهای آن و رکود اقتصادی 2008 ناشی از بی ضابطگی بانک های آمریکایی سرمایه گذار در بخش مسکن قیمت نفت را تا 100 دلار هر بشکه بالا برد. بهار عربی و افزایش تقاضا در 2014 قیمت نفت را تا 140 دلار هر بشکه افزایش داد. از آن پس مجددا قیمت های نفت سقوط کردند. در پس از شیوع بیماری کووید-19 و کمتر شدن مقدار تقاضا برای انرژی قیمت های نفتی سقوط شدیدی را تجربه کردند. حتی قیمت نفت تگزاس به منهای 37 دلار هر بشکه رسید.

این روزها مجددا پیوند وثیق نفت و سیاست مشاهده می شود. تجاوز نظامی روسیه به اوکراین دارای پیامدهای وسیع و تاثیرگذار مانند شوک نفتی 1973 بر بازار انرژی است. بالا رفتن ناگهانی قیمت نفت تا 130 دلار و پایین آمدن آن تا 110 دلار هر بشکه در روزهای اخیر نشان از تاثیر حوادث سیاسی برای این کالای اقتصادی دارد. امروز، با ادامه جنگ در اوکراین و افزایش بی سابقه قیمت نفت و روند صعودی قیمت حامل های انرژی، برخی را برآن داشته تا بار دیگر تصویری تاریک از اقتصاد جهانی در ماه های پیش رو ترسیم کنند. علیرغم آن که اکنون جامعه انسانی حامل های متعدد انرژی از جمله انرژی های سبز و هسته ای علاوه بر انرژی های فسیلی در چنته دارد، اما وابستگی انسان با نفت امری انکارناشدنی است.