◄ ایران در تقاطع کریدورها؛ ضرورت بازنگری در کریدور شمال جنوب

کریدور شرق به غرب یا کریدور ابریشم چین را به اروپا متصل می کند و عمده ترین مسیر مبادلاتی کهن چین به اروپا و آفریقا است. نه تنها چین که مسیر مبادلات کالایی کشورهای آسیای میانه در شرق به حوزه قفقاز، آسیای غربی، مدیترانه ، شمال آفریقا واروپا است.

کریدور شرق به غرب دارای سه شاخه شمالی، مرکزی و جنوبی است که شاخه شمالی آن با توجه به جنگ روسیه علیه اوکراین و تحریم این کشور از سوی غرب به محاق رفته است. شاخه میانی یا کریدور میانه تقریبا مسیر جاده باستانی ابریشم را دنبال می کند؛ با این تفاوت که مسیر تجاری تاریخی از جنوب دریای خزر و از طریق ایران امروزی عبور می کرد، کریدور میانه با استفاده از بنادر قزاقستان و ترکمنستان برای انتقال کالا از دریای خزر و جمهوری آذربایجان، ایران را دور می زند و سپس، محموله از بنادر گرجستان یا از داخل ترکیه به اروپا راه می یابد. شاخه جنوبی آن از ایران می گذرد. 

تجارت ریلی میان چین و اروپا از سال ۲۰۱۳ آغاز شد و با رشدی مداوم در سال ۲۰۲۳ به ۱.۹ میلیون کانتینر رسید. این تجارت شامل طیف وسیعی از کالاها می شود. آمارها نشان می دهد که ۱۲ درصد از تجارت کانتینری چین و اروپا در سال فوق در بستر راه آهن ابریشم صورت گرفته است.

 از ماه مه ۲۰۲۰، تعداد سفر قطارهای باری بین چین و اروپا در طول ماه از ۱۰۰۰ مورد فراتر رفته است. همچنین ارزش کالاهای حمل شده توسط این سرویس از ۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۶ به ۵۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ افزایش یافته است.

آمارها حاکی از آن است که در سال ۲۰۲۳ به میزان ۱۵.۷ میلیون کانتینر TEU میان چین و اروپا مبادله شده که ۱۲.۵ میلیون کانتینر مربوط به صادرات چین به اروپا و باقی صادرات اروپا به چین بوده است. همچنین حجم تجارت کانتینری طرفین از طریق راه آهن ابریشم در این سال برابر ۱.۹ میلیون TEU بوده است. با این حساب تنها ۱۲ درصد از تجارت کانتینری طرفین به صورت ریلی انجام شده است. بنابراین با توجه به رشد مداوم حمل و نقل ریلی میان چین و اروپا به نظر می رسد که بازار ترانزیت ریلی چین اروپا به مراتب بزرگتر از وضع فعلی است.  

کریدور میانه که با نام مسیر حمل و نقل بین المللی ترانس خزر (TITR) نیز شناخته می شود، یک مسیر تجاری از دریای سیاه و قفقاز به سمت آسیای مرکزی است. این شریان مهمی است که بازارهای چین، آسیای شرقی و اروپا را به هم متصل می کند. کریدور میانه، در مقایسه با کریدورشمالی از طریق روسیه و خطوط دریایی از طریق سوئز، کوتاه ترین مسیر بین غرب چین و اروپا است.

کریدور میانه شبکه ای از مسیرهای جاده ای، ریلی و دریایی به هم پیوسته است. انواع پروژه های زیربنایی در سه دهه گذشته به مدرن سازی کریدور میانه و کاهش زمان ترانزیت برای کشتی ها کمک کرده است. اتحادیه اروپا علاوه بر سرمایه گذاری هنگفت در طرح کمربند و جاده چین، مبالغ قابل توجهی را در کریدور میانه سرمایه گذاری کرده است. درسال های اخیر ، موسسات مالی اروپایی و بین المللی متعهد شدند که حدود 10.8 میلیارد دلار برای توسعه TITR در آسیای مرکزی سرمایه گذاری کنند.

در سال 2022 حجم ترانزیت از طریق کریدور میانی شرق به غرب نسبت به سال قبل از آن بیش از 150 درصد رشد داشته است. به طوریکه از ژانویه تا آگوست 2023 حجم حمل و نقل کالا چین به اروپا در امتداد کریدور میانی 84 درصد نسبت به مدت مشابه 2022 رشد داشته و از مرز 1.6 میلیون تن گذشت. همچنین پیش بینی می شود تا سال 2030 این رقم به30 میلیون تن افزایش یابد. 

با توجه به جنگ روسیه علیه اوکراین و تحریم روسیه از سوی غرب، کریدورهای میانی و جنوبی این کریدور اهمیت دوچندان یافته است. حمایت ترکیه و روسیه از کشور آذربایجان در دالان سیونیک ( کریدور زنگزور) نیز در راستای تقویت کریدور میانی است که با توجه به عدم موضع گیری رسمی چین در این زمینه، به نظر می رسد حمایت ضمنی این کشور را نیز به همراه دارد. 

شاخه جنوبی این کریدور از مرزهای شمال شرقی بعنی دوغارون، سرخس، باجگیران و لطف آباد و اینچه برون و در مرزهای غربی و شمال غربی شامل جلفا، بازرگان، سرو، رازی، تمرچین، باشماق و خسروی است که به نظر می رسد گسستگی ریلی این مسیر در مرزهای غربی، یعنی عدم اتصال کردستان و کرمانشاه است. این هر دو استان ظرفیت اتصال ریلی به مال و مرکز عراق یعنی سلیمانیه و خانقین را دارند. 

این حجم از تجارت کالا از کریدور میانی، سیگنال هایی برای ایران است. به نظر می رسد حضور پر رنگ چین در توسعه کریدور میانی از طریق نفوذ این کشور در بخش های اقتصادی، سرمایه گذاری و کریدورهای آذربایجان، خنثی سازی نقش ژئوپلیتیک ایران را در پی خواهد داشت. البته همین حالا هم چین نگرانی ها و تردید هایی در خصوص سرمایه گذاری بیشتر در آذربایجان و منطقه قفقاز جنوبی دارد تردید های این کشور بی دلیل نیست. می توان از عمده دلایل این تردیدها تنش های بالای منطقه قفقاز جنوبی خصوصا بین آذربایجان و ارمنستان، ترکیبی و چندوجهی بودن کریدور میانی و همچنین کمبود زیرساخت های حمل و نقل دریایی از این مسیر دانست. 

تردیدهای چین فرصت مناسبی برای ایران است ایران باید از تردید چین استفاده کرده و آن را در اتصال خطوط ریلی به ایران تشویق کند. درواقع تردید چین در فعالیت بیشتر در کریدور میانی فرصتی برای ایران است تا ظرفیت های بالقوه خود را برای اتصال شرق به غرب  با این کشور عملیاتی کند. 

به هر حال به نظر می رسد جلوگیری از شکل گیری دالان زنگزور توسط ایران به هر نحو ممکن و همچنین کنارگذاشتن توسعه کریدور شمال جنوب از طریق آذربایجان توسط ایران و جایگزینی مسیر شرقی این کریدور یعنی شرق دریای مازندران(روسیه – قزاقستان – ترکمنستان – اینچه برون) پیشنهاد مناسبی باشد. چرا که به نظر می رسد در این صورت چین، آذربایجان، ترکیه و کشورهای دیگر خود به دنبال جذب ایران در شبکه کریدوری خواهند بود. این هر دو شاید یکی از تاکتیک ها برای وادار کردن چین به توسعه شبکه کریدوری آسیای مرکزی به ایران باشد.