زنگ هشدار سرمایه‌‌ گذاری

سرمایه گذاری و ورود و خروج سرمایه در اقتصاد متغیرهای پیشرانی هستند که زنگ ها و گاهی آژیرهای هشدار را به صدا درمی آورند. سرمایه گذاری رونق ایجاد می کند، ظرفیت های تولیدی و زیربنایی را برای اقتصاد افزایش می دهد و اشتغال ایجاد می کند.

میزان سرمایه گذاری از طریق تقاضا برای کالا و خدمات در اقتصاد امروز رونق ایجاد می کند و از آن مهم تر به عنوان یک متغیر پیشران توان فردای اقتصاد را تعیین می کند.  متاسفانه در دهه گذشته میزان سرمایه گذاری در کشور حال خوبی نداشته، رشد نکرده و بلکه کاهش پیدا کرده و به وضع خطرناک کمتر از استهلاک سرمایه های ملی رسیده؛ به طوری که خالص سرمایه گذاری منفی شده است. منفی شدن خالص سرمایه گذاری به مفهوم فرسوده شدن و کاهش ظرفیت های زیربنایی و تولیدی کشور است. با منفی شدن خالص سرمایه گذاری ظرفیت های زیربنایی مانند راه آهن، جاده ها، شبکه های برق و ظرفیت های تولیدی، صنعتی و خدماتی فرسوده شده و رو به کاهش می گذارند.

همزمان و مرتبط با کاهش سرمایه گذاری خروج سرمایه از ایران نیز زیاد بوده است (شکل های ۱ و۲). فقط در سال های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴ همزمان با بهبود روابط کشور با دنیای خارج و امضای برجام است که خروج سرمایه برعکس می شود و نشانی از افزایش سرمایه گذاری دیده می شود. کاهش سرمایه گذاری و از آن مهم تر خروج سرمایه از کشور آژیرهای خطر را برای اشتغال، وضع معیشت مردم و آینده اقتصاد جوانان به صدا درمی آورد. این آژیرها صداهای آزار دهنده بیکاری، فقر، درماندگی و بیچارگی تعداد روزافزون جمعیت کشور را به گوش کسانی می رساند که توانایی شنیدن طول موج آژیرها را دارند.

کاهش سرمایه گذاری و خروج سرمایه از ایران که به شدت برای ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی به سرمایه گذاری احتیاج دارد، دو پدیده شومی هستند که باید علت یابی و علاج شوند.

کاهش سرمایه گذاری و خروج سرمایه های مالی یک پیامد فاجعه بار دیگری به دنبال دارد و آن خروج سرمایه های انسانی است. وقتی رکود باشد، وقتی موقعیت شغلی با درآمد کافی وجود نداشته باشد، امید به آینده کم می شود. در نتیجه جوانان و متخصصانی که بتوانند در بازارهای جهانی به طور مستقیم یا با عبور از یک دوره های دانشگاهی جذب شوند کشور را ترک می کنند. سرمایه های انسانی مهاجرت می کنند و توان و ظرفیت نیروی انسانی کیفی کشور برای توسعه و اداره امور اداری و اقتصادی کاهش می یابد. باید سرمایه گذاری افزایش یابد تا رونق، شغل، رشد و امید به آینده ایجاد شود.

سرمایه گذاری توسط مردم از یک طرف و دولت از طرف دیگر انجام می شود. منابع دولت برای سرمایه گذاری محدود شده است. اضافه شدن ردیف های مختلف به بودجه جاری دولت و رشد بودجه های جاری از یک طرف و عدم رشد یا کاهش درآمدهای ارزی دولت از محل صادرات نفت و گاز از سوی دیگر امکان سرمایه گذاری دولت را کاهش داده است. شکل 3 سرمایه گذاری دولت به قیمت ثابت را در دهه گذشته نشان می دهد. کاهش توان سرمایه گذاری دولت باید توسط سرمایه گذاری مردم و بخش خصوصی جبران شود. ولی بخش مردمی اقتصاد اقبال زیادی به سرمایه گذاری نشان نداده است. خروج سرمایه از ایران که عمدتا توسط بخش خصوصی صورت می پذیرد، نشان از کم علاقگی خیل عظیم سرمایه داران به سرمایه گذاری در کشور است. کاهش سرمایه گذاری و خروج سرمایه موجب رکود اقتصادی، بیکاری، کاهش یا توقف رشد اقتصادی و گسترش فقر و فلاکت می شود. اقتصاد نظام گسترده و بزرگی است. ایجاد تحرک و رونق و رشد در این نظام گسترده تنها با فعال شدن سرمایه گذاران مردم میسر می شود.

سرمایه گذاری همگانی و مردمی است که اشتغال ایجاد می کند و ظرفیت های آتی را می سازد. بدون سرمایه گذاری گسترده مردم، تحرک و جنب و جوش فیزیکی مسوولان اگر چه لازم است، ولی کارگشا نخواهد بود. راه اندازی یک یا چند واحد تولیدی در هر سفر مسوولان جایگزین ده ها هزار سرمایه گذاری که باید با اشتیاق و علاقه به میدان سرمایه گذاری بیایند، نمی شود.

کاهش سرمایه گذاری و خروج سرمایه در ایران مانند هر کشور دیگری ناشی از عدم اعتماد سرمایه گذاران به شرایط اقتصادی کشور است. شرایط کشور از دو جنبه بر اعتماد سرمایه گذاران اثر می گذارد. یک جنبه فضای کسب وکار در داخل کشور است که عواملی شبیه فساد یا سلامت دستگاه های دولتی، ثبات یا بی ثباتی سیاست های اقتصادی، دخالت دستوری دولت در اقتصاد و قیمت گذاری، مقررات دست و پاگیر و امنیت سرمایه گذاران وقتی کسب وکار آنها رشد می کند آن را تعیین می کند. یک جنبه مهم دیگر کیفیت تعامل کشور با دنیای بیرون است.

سهولت دسترسی به بازارهای کالا، دسترسی به دانش فنی و تکنولوژی، دسترسی به منابع مالی خارجی برای تامین مالی طرح ها، سهولت مبادلات بانکی و پرداخت و دریافت وجوه در بازرگانی خارجی، ثبات سیاسی بلندمدت و بالاخره صلح و دوستی با کشورهای دیگر از جمله عواملی هستند که امنیت سرمایه گذاری را تعیین می کنند. به غلط یا درست وقتی کشور روابط عادی با دنیای صنعتی و قدرت های اقتصادی نداشته باشد، وقتی تحریم ها مانع دادوستد آزاد و روان با کشورهای دیگر می شود، وقتی کشورهای دوست و همراه کشور محدود و معدود می شوند، وقتی تهدید برخوردهای نظامی بر کشور سایه انداخته باشد، اطمینان برای سرمایه گذاری کم می شود. سرمایه به دنبال جای امن می رود که بتواند با بهره وری و بازدهی مناسب کار کند. برای همین بیشترین سرمایه در دنیا به کشورهایی می رود که نظام های سیاسی با ثبات و مطمئن و روابط تجاری و اقتصادی عمیق و پایدار با دنیا دارند. چه بخواهیم و چه نخواهیم، آمار و واقعیات سرمایه گذاری نشان می دهد که فضای کشور نتوانسته است اعتماد سرمایه گذاری را جلب کند. بدون تغییر این فضا و ایجاد اعتماد دوندگی شبانه روزی مسوولان، اگر چه خوب است، ولی کارساز نخواهد بود. یک ملت یا لااقل سرمایه گذاران یک ملت را می خواهد که اقتصاد را به حرکت درآورند، شغل و رشد و رونق ایجاد کنند.

سرمایه گذاران یک ملت هم فضایی می خواهند که برای سرمایه گذاری مناسب باشد. فضایی برای سرمایه گذاری مناسب است که در آن تعامل اقتصادی و سیاسی با دنیا یا لااقل با کشورهای دارای بازار های بزرگ، دارای منابع سرمایه گذاری، دارای تکنولوژی و دانش روان، مطمئن و پایدار باشد. آمار سرمایه گذاری و خروج سرمایه از ایران نشان می دهد که چنان فضایی در ایران نیست.

دولت ها تلاش داشته اند که فضای کسب وکار را بهتر کنند. توسعه دولت الکترونیک، مبارزه با فساد، مقررات زدایی، تلاش در کاهش تصدی گری دولت، گاهی حرکت در جهت حذف نرخ دستوری ارز و بسیاری اقدامات دیگر در این جهت انجام می شود. اگر همه تلاش ها به نتیجه برسد، ولی کشور جزیره ای جدا از اقتصادهای موفق باشد و روابط ایران با دنیا به آرامش نرسد و تعامل با دنیا عادی نشود، فضای امن برای سرمایه و سرمایه گذاری ایجاد نمی شود. بسیاری برجام را از زاویه رفع تحریم و سهولت داد و ستد با دنیای بیرون می بینند. برخی نیز می گویند که در حال حاضر کشور صادراتش را به شکلی انجام می دهد، پول آن را به طریقی و با دور زدن سیستم های بانکی دریافت می کند، واردات خود را با چرخاندن کالا از مبدأ به یک مقصد واسطه به ایران وارد می کند. این عده نتیجه می گیرند که برجام خیلی هم مهم نیست. حداکثر آن است که صادرات، دریافت پول و واردات با شرایط بالا هزینه های مبادله با دنیا را تا بیش از 20 یا 25درصد افزایش می دهد. البته چنین افزایشی خود بازدارنده رشد است و افزایش هزینه های مبادله نهایتا توسط مردم پرداخت می شود و سفره آنها را کوچک تر می کند؛ ولی زیان های ناشی از شرایط مزبور بیشتر از افزایش هزینه مبادله است.

اگر برجام را به مفهوم عادی سازی روابط با دنیای صنعتی و اقتصادهای پیشرفته ببینیم، اثرات آن بسیار بیشتر از کاهش هزینه های مبادله است. عادی سازی روابط با دنیای بیرون موجب رفع تحریم ها، برقراری روابط بانکی، توسعه روابط علمی و تکنولوژی، دسترسی به بازارهای بزرگ، توسعه تجاری و دسترسی به منابع مالی برای تقویت سرمایه گذاری می شود.

عادی سازی روابط با دنیا و در سایه صلح و دوستی با دنیا ضمن حفظ منافع ملی است که فضای سرمایه گذاری مطمئن را ایجاد می کند. در چنین شرایطی است که اعتمادها بر می گردد، سرمایه گذاری به تدریج افزایش می یابد، رونق اقتصادی ایجاد و ظرفیت های تولیدی و زیربنایی ساخته می شود، بیکاری رفع می شود، مهاجرت نخبگان و تحصیلکرده ها کاهش پیدا می کند و چه بسا برعکس می شود، در معیشت مردم گشایش ایجاد می شود، جمعیت فقیر کاهش پیدا می کند و فشارهای اقتصادی، روحی و اخلاقی روی مردم کم می شود، وضعیت فرهنگی که با فقر بیکاری به نوعی سقوط کرده است، روبه اصلاح می گذارد، امید به آینده ایجاد می شود و مردم و به ویژه جوانان سرزنده و فعال می شوند و از فکر مهاجرت بیرون می آیند. چنان شرایطی است که فردای اقتصاد و وضع اجتماعی را بهتر خواهد کرد.

* استاد دانشگاه