◄ چرخپران (Derail) و سوزن تله (Catch point) برای جلوگیری از فرار قطارهای متوقف

عباس قربانعلی بیک: 

خلاصه ماده 52 مقررات عمومی حرکت (فرار قطار):

1) تعریف: هر وسیله نقلیه ای که از کنترل ماموران خارج شود و به حرکت درآید، فرار نامیده می شود.

2) اقدامات اولیه: به محض اطلاع از فرار قطار، مسئولان ایستگاه و ماموران باید فوراً آماده اقدامات لازم شوند …

 3) توقف قطارها: کنترل باید دستور توقف قطارها در ایستگاه های مسیر را صادر کند تا از برخورد احتمالی جلوگیری شود.

4) راهداران بین دو ایستگاه باید تمام اقدامات ممکن را برای جلوگیری از تصادف وسیله فراری با وسایل نقلیه جاده ای انجام دهند.

5) ایستگاه هایی که وسیله نقلیه فراری به سمت آنها در حرکت است، باید اقدامات احتیاطی لازم را انجام دهند، از جمله تنظیم سوزن ها و قرار دادن وسیله نقلیه در خط فرار یا خط کور در صورت وجود.

6) خط فرار و خط کور: اگر خط فرار وجود داشته باشد، وسیله نقلیه فراری باید به آن خط هدایت شود. اگر خط فرار وجود نداشته باشد، وسیله نقلیه باید به خط کور هدایت شود ... ،

7) عدم وجود خط فرار و خط کور: اگر خط فرار و خط کور وجود نداشته باشد، باید وسیله نقلیه فراری را به خط آزاد هدایت کرده و از ایستگاه خارج کنند. اگر خط آزاد نیز وجود نداشته باشد، باید هر اقدام ممکن برای توقف وسیله نقلیه قبل از ورود به ایستگاه انجام شود.

8) استفاده از موانع: برای توقف وسیله نقلیه فراری می توان از موانعی مانند کیسه شن، کفش خط، سنگ، هیزم و الوار استفاده کرد.

9) توقف قطارها در مسیرهای تحت پوشش R.C و C.T.C: در مسیرهایی که تحت پوشش سیستم های کنترل مرکزی هستند، باید تمام قطارها متوقف شده و مسیر برای قطار فراری باز شود. و ماده 11 مقررات: به منظور مهار واگنهای متوقف علاوه بر بستن ترمز دستی از وسیله ای گوه ای شکل به نام کفش خط استفاده مینمایند.

با تعاریف ماده 52 مقررات سیر و حرکت، فرار قطار را می توان به دو نوع حرکت واگن های متوقف یا قطار در حال حرکت تقسیم نمود:

یک نمونه متداول و پرتکرار فرار قطار در حال حرکت، در اثر فراموشی بازکردن شیر لوله هوای قطار پس از انفصال یا اتصال لکوموتیو به قطار یا ... است که قبلا ضمن تشریح دلایل وقوع، تحلیل عوامل آن و ارائه راهکار برای بازنگری در ضوابط آزمایش ترمز با استفاده از توصیه استاندارد UIC453، به خاطره با مرحوم دکتر دادمان در ماموریت به یزد اشاره شد (تین 220264).

نمونه کم تکرار ولی پرخطر، فرار واگن ها در خطوط فرعی ایستگاه بوده، که با ترمزدستی و کفش خط مهارشده و کاستی هایی دارند.

برخی از این کاستی ها، زمینه سانحه نیشابور (1382) را فراهم کردند و همچنان می توانند خطرآفرین باشند (تین 268423).

برای جلوگیری از پدیده قطارهای فراری (Runaway train)، ابزارهای مجربی در دیگر راه آهن ها به کار می رود که یکی از آنها چرخپران است که پس از حرکت اولیه (سرعت بسیار پایین) و قبل از ورود به خط اصلی سبب خروج از خط واگن شبکه می گردد.  

چرخپران (Derail) معمولاً در خطوط فرعی، ایستگاه ها و مناطق صنعتی نصب می شود تا از بروز حوادث جدی مانند برخورد قطارها یا ورود به مسیرهای اشتباه جلوگیری کند. چرخپران ها می توانند به صورت دستی یا خودکار عمل کنند و با خارج کردن چرخ های قطار از ریل، حرکت آن را متوقف می کنند. سیستم های اتوماتیک چرخپران با استفاده از سنسورها، کنترل کننده ها و ... به صورت خودکار عمل می کنند. این سیستم ها می توانند موقعیت، سرعت و جهت حرکت قطارها را تشخیص داده و در صورت تشخیص خطر، چرخپران را فعال کنند. مزایای این سیستم ها شامل سرعت عمل بالا، کاهش خطای انسانی و افزایش دقت است.

موتور الکتریکی چرخپران اتوماتیک را می توان مانند سوزن در سیستم اینترلاکینگ منظور نمود که بدین ترتیب تازمان قرمز بودن چراغ و بسته بودن سوزن، به صورت فعال و مکانیکی چرخپران را روی ریل قرارداده و مانع حرکت قطار می شود.  

علاوه بر چرخپران، سوزن تله (Catch point) هم می تواند کاستی روش های موجود را کاهش دهد و ایمنی قطارها را بیافزاید.

پس از سانحه نیشابور در سال 1382، مرکز تحقیقات راه آهن ماموریت یافت بررسی هایی برای شناسایی روش های مناسب تر مهار قطارهای متوقف و جلوگیری از فرار قطار به عمل آورد که نتیجه این بررسی ها، آشنایی با چرخپران بود که به سفارش چهار نوع از این وسیله و آزمایش و اثبات کارآیی آنها در سال 1385 انجامید. با به کارگیری این وسیله که به راحتی قابل تولید است و نصب آنها در ایستگاه های پرریسک (با شیب نامناسب، در معرض باد ...) مانند ایستگاه خیام، می توان زمینه تکرار حادثه نیشابور را کاهش داد.