پیشبرد طرح های زیربنایی، مبتنی بر برنامه یا سلیقه؟

یکی از تاکیدات مهم رهبر معظم انقلاب اسلامی به مجلس شورای اسلامی و نمایندگان محترم، پرهیز از ورود در کار اجرا و هشدار دادن نسبت به خطرات عدم توجه به این آسیب اساسی بوده است. در این یادداشت به ابعادی از این موضوع که کمتر مورد توجه قرار گرفته اما اثرات مهمی برای کشور دارد پرداخته­ شده است:

1- رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار مجلس خبرگان رهبری در 19 اسفند 1400، به تبیین ضرورت استحکام نظام برای تحقق قدرت و قوت ملی به عنوان امری حیاتی برای ملّت پرداختند و در این راستا همه ی نهادهای قانونی اعم از دولت، مجلس، نیروهای مسلح، مجمع تشخیص، شورای نگهبان و ... را دارای نقش در استحکام نظام اسلامی دانسته و شرط تأثیرگذاری آن­ها را عمل طبق ضابطه و طبق حدودی که در قانون اساسی برایشان معیّن شده است بیان فرمودند و ضمن اشاره به حدود قانونی مشخّص مجلس شورای اسلامی، مجلس را از دخالت و ورود در کار اجرا مطلقاً نهی فرمودند.

2- همچنین، ایشان در دیدار نمایندگان مجلس شورای اسلامی در 6 خرداد 1400 و در اولین سالگرد آغاز به کار مجلس یازدهم، با اشاره به برخی آسیب­های مجلس شورای اسلامی، شناخت و دوری از آن­ها را متذکر شده و عدم توجه و دچار شدن به آن­ آسیب­ ها را خطرناک دانستند. ایشان با اشاره به انواع متعدد آسیب­ ها، یکی از موارد را ورود نمایندگان در مسائل اجرایی بیان کرده و با طرح مصادیقی نظیر وارد شدن در انتصاب مدیران و گفتگو و توافق با مدیران اجرایی در این زمینه (به استثنای موارد اضطراری)، خواستار کناره­ گیری نمایندگان محترم از مسائل اجرائی شده و عدم اجتناب از آن را دارای خطراتی دانستند.

3- یکی از بخش ­های مهم و اساسی در پیشرفت اقتصادی کشور و اثرگذار در رفع موانع تولید، توسعه زیرساخت­ ها و زیربناهای کشور است. در همین راستا، طرح­ها و پروژه­ های متعددی در کشور تعریف شده است که فهرست آن­هایی که از محل منابع عمومی دولت بودجه دریافت می ­کنند، هر ساله در پیوست (1) از قانون بودجه کشور آورده می­ شود. یکی از مشکلات جدی این طرح ­ها، کمبود منابع مالی است بطه وریکه بر اساس گزارش ­های کارشناسی منتشر شده، با روند فعلی، اتمام طرح ­های موجود (بدون تعریف طرح ­های جدید)، چند ده سال طول خواهد کشید. در چنین شرایطی عدم برخورداری از نظام اولویت­ بندی و غربالگری طرح­ ها برای اختصاص منابع موجود بسیار خودنمایی می­ کند. از سویی، برای تعریف طرح ­های جدید نیز طرح جامع مصوب شده ­ای در بسیاری از بخش­ های زیربنایی وجود ندارد که مبنای تصمیم­ گیری باشد. در فقدان نظام اولویت­ بندی و طرح جامع، یکی از آسیب­ های مجلس شورای اسلامی در زمینه دخالت در کار اجرایی، زمینه ظهور و بروز پیدا کرده است که به اعتقاد نگارنده، شاید خطرناک­تر از موضوع ورود به انتصابات (که متأسفانه یک چالش جدی است) باشد و آن دخالت­ ها و فشارهای نمایندگان در تعریف طرح­ های زیربنایی جدید یا تلاش برای هدایت بودجه از منابع عمومی کشور به طرح ­های مورد نظر خودشان است.

4- جدای از اینکه نیت­ ها و اغراض نماینده محترمی که در این فضا وارد می­ شود چه باشد، خروجی کار یکی است و آن، انجام کارهایی بر خلاف اصول علمی است. نتیجه کار، وجود طرح ­های متعددی است که به­ گفته بسیاری از کارشناسان، یا دارای توجیه اقتصادی و فنی نمی ­باشد (یعنی با فشارها و لابی ­های سیاسی تعریف شده است) و یا حتی اگر دارای چنین توجیهاتی باشد، لزوما دارای اولویت و برتری نسبت به طرح­ های دیگر نیست. خروجی چنین اقداماتی، امکان برنامه­ ریزی بلندمدت برای توسعه زیربناها را سلب نموده و اغلب طرح ها بر اساس رفع تنگناهای موجود، پیشنهاد و پیگیری می­ شوند. بنابراین، علاوه بر اتلاف بخش زیادی از سرمایه­ ها و امکانات، چه بسا کمبودها یا تراکم موضعی در عرضه خدمات ایجاد شود. در ادامه به مثال­ هایی اشاره شده است.

5- یکی از مصادیق بارز، زیربناهای بخش حمل ­و نقل است. به گزارش مرکز پژوهش ­های مجلس شورای اسلامی، در سال 1398 از بین 60 فرودگاه با کاربری تجاری کشور، 15 فرودگاه سهم 90 درصدی از جابجایی مسافر داشته و 45 فرودگاه دیگر مجموعا سهمی برابر 10 درصد داشته اند! با این وجود، همچنان ایجاد فرودگاه ­های جدید (بعضاً با فشار و لابی سیاسی مقامات محلی) در دست مطالعه یا اجرا می­ باشد که برخی به هیچ عنوان دارای توجیه فنی و اقتصادی نبوده و یا دست­کم، در اولویت طرح­ های توسعه زیربنایی کشور نیست. در بخش ریلی، کم­ توجهی به مطالعات توجیه فنی و اقتصادی طرح ­ها و رفتار انفعالی در برابر مقامات محلی و پیروی از هیجانات و احساسات منطقه ­ای و مدیریتی کشور منجر به رها شدن ارتقای شبکه راه ­آهن موجود مانند ارتقای و دو خطه کردن خطوط اصلی به رغم هزینه کمتر و افزایش بهره ­وری شبکه یا عدم توجه لازم به شاخص ­های ملی نظیر ظرفیت­ های ترانزیتی کشور در تعریف، اولویت­ بندی ساخت و تأمین مالی طرح ­ها و در عوض تعریف و الزام انجام برخی پروژه ­های بسیار سنگین و با تقاضای ناچیز بار و مسافر بدون کمترین توجیه و کارکرد ریلی (مانند: اصرار به اتصال مراکز برخی استان­ ها به شبکه ریلی با فشار برخی نمایندگان) شده است. میانگین پیشرفت فیزیکی کل طرح ­های توسعه ریلی در برخی سال ­ها حتی به میزان 1 درصد هم نبوده است و بر اساس اطلاعات موجود، در اول سال 1397 به رقم 15 درصد رسید! این آمارها به معنای هدررفت سرمایه­ گذاری ­های انجام شده است و متأسفانه مثال­ هایی از این دست در بخش ­های مختلف زیربنایی بسیار است.

6-  رهبر معظم انقلاب اسلامی در 6 خرداد 1400 در یکی از توصیه­ های خود به مجلس یازدهم، به رعایت اولویت ­ها و مسائل اساسی کشور توجه دادند و ضمن نام بردن از مجلس یازدهم به عنوان مجلس انقلابی خواسته ­اند که مجلس نشان دهد که می ­تواند درست ریل گذاری کند. ایشان ضمن برشمردن از مجلس به عنوان یکی از مظاهر عمده خِرد جمعی، ضرورت کارکرد خردمندانه، پخته، سنجیده و حساب شده در کارهایی که انجام می­ گیرد را متذکر شدند.

7- بر اساس مطالب ذکر شده، از نمایندگان محترم مجلس یازدهم که به عنوان مجلس انقلابی از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی خطاب شده ­اند، انتظار می­ رود ضمن پرهیز از دخالت در طرح ­های اجرایی (با هر نیتی و به هر شکلی اعم از فشار برای تعریف طرح جدید یا هدایت بودجه به سمت طرحی خاص)، خودداری نموده و در نظر داشته باشند که اثرات طرح های توسعه زیربنایی کشور در بخش های مختلف اولا واجد آثار راهبردی و بلندمدت بر فعالیت های اقتصادی-اجتماعی کشور و توزیع بهینه و عادلانه فرصت ها در مناطق مختلف است و ثانیاً بررسی منفصل طرح های هر زیربخش بدون در نظر داشتن آثار تجمیعی و شبکه ای زیربخش های مختلف، به هدررفت و نابهینگی سرمایه گذاری های آن بخش منجر می شود.

8- پیشنهاد می­ شود مجلس محترم در راستای ریل­ گذاری برای اصلاح امور کشور، دولت را مکلف به تهیه نظام اولویت ­بندی و غربالگری طرح­ های فعلی نموده و همزمان خواستار تهیه یا تکمیل طرح جامع در بخش ­های مختلف زیربنایی در کشور شوند (که از جمله در بخش ­هایی مانند حمل­ و نقل دارای مصوبه قانونی نیز هست) تا تعریف طرح ­های جدید نیز مبتنی بر آن صورت گیرد. با این دو اقدام، گامی اساسی و راهبردی در جهت عمل به منویات رهبر معظم انقلاب اسلامی و بسته شدن زمینه­ وارد شدن در کارهای اجرایی از جمله دخالت­­­ های غیرکارشناسی در پیشبرد طرح­ های توسعه­ ای و زیربنایی کشور و جلوگیری از تحمیل هزینه­ های فراوان به سرمایه ­های ملی انجام خواهد شد و حرکت دولت نیز در این راستا در ریل صحیح قرار خواهد گرفت ان­شاالله.

* کارشناس حمل و نقل