بنیان های پیشرفت در جامعه جدید چیست؟

شاید با اطمینان بتوان گفت که مجهز بودن به علم و فن آوری ویژگی اصلی یک کشور و جامعه پیشرفته است. ایالات متحده بیش از هر چیز در صدد حفظ تفوق خود در حوزه علم و فن آوری است. تمامی زمینه ها را برای جذب همه نخبگان این دو حوزه فراهم کرده است تا این پیشتازی خود را از دست ندهد. 

مقام رهبری هم بارها به موضوع علم پرداخته اند از جمله در آخرین دیدار خود با نخبگان در هفته گذشته به این موضوع اشاره کردند که: «ما باید تفوّق علمی داشته باشیم؛ ما دشمن داریم... یعنی همه ی کشورها، همه ی ملّتها، رقبایی، بدخواهانی، دشمنانی دارند، و ما بیشتر از خیلی از کشورهای دیگر. باید با تفوّق علمی بر آنها غلبه پیدا کنیم، کمااینکه اگر در جایی غلبه ای هم داشتیم، بر اثر همین تفوّق علمی و فنّاوری بوده... برتری علمی و فنّاوری گاهی می تواند دست دشمن را از ضربه وارد کردن به جمعیّت های بزرگی مثل غزّه و ضاحیه[بیروت] کوتاه کند. ما اگر چنانچه از لحاظ علمی مثلاً فرض بفرمایید در زمینه ی تسلیحات، از این [چیزی] که هستیم مبالغی جلوتر بودیم، یقیناً در اوضاع منطقه اثر می گذاشت، و می توانست مانع از افروختن این آتشهای سوزنده ی دلها و جانها بشود یا آنها را خاموش کند. حرکت علمی، تفوّق علمی، یک چنین چیزهایی هم دارد.» این یادداشت بطور بسیار مختصر در مقام بیان الزامات توسعه علمی در جامعه است. 

بنیان های پیشرفت در جامعه جدید چیست؟ می توان در برخی شهرها با آسمان خراش های سر به فلک کشیده قدم زد و آخرین دستاوردهای فن آوری را در آنجا دید، بهترین جاده ها، خودروها، هواپیماها، تلفن های همراه و... را هم دید، ولی تمامی اینها میوه پیشرفت است و نه ریشه و حتی تنه آن. ریشه پیشرفت علم و پذیرش آن به عنوان فصل الخطاب امور جمعی و حکومتی است. البته خیلی ها در مقام فردی اعتقادات غیر علمی دارند که گریزناپذیر است و مشکلی هم ندارد، ولی در مقام حکمرانی و تنظیم روابط و تامین منافع جمعی نمی توان چیزی بجز علم را پایه سیاست ها قرار داد. 

در تعریف علم هم نمی توان چنان گشاده دست بود که جهل و خرافات را هم مشمول آن شود!پرسش این است که کدام جامعه علم محور است و می تواند به صورت ریشه ای از علم و میوه های آن بهره مند شود و دیگران را هم در این بهره مندی شریک کند؟ ویژگی های آن چیست؟

اولین نکته که باید توجه نمود، تمایز قایل شدن میان فن آوری و علم است. علم به مطالعه طبیعت و شناخت قوانین آن و تولید دانش جدید اشاره دارد. هدف علم درک عمیق تری از جهان و پدیده های آن است. در حالی که فناوری، کاربرد علم در زندگیِ عملی و تولید ابزار و سیستم های جدید برای حل مشکلات و بهبود کیفیت زندگی است. رابطه علم و فن آوری به نسبت متقابل هم هست. انگیزه پیشرفت و نوآوری و فن آوری، موجب می شود که در علم و توسعه علمی سرمایه گذاری شود، و این به رشد علم و دوباره به ارتقای فن آوری کمک می کند. 

توسعه علم بدون سرمایه گذاری های مناسب ممکن نیست. سرمایه گذاری در زیرساخت ها، در نهادها، در پرداخت دستمزدهای خوب، در پذیرش ریسک و اتلاف سرمایه گذاری، در ارتباطات علمی، در به رسمیت شناختن استقلال نهاد علم یعنی دانشگاه، در توسعه آموزش و پرورش، در رهایی علم از قیدهای قدرت، در آزادی پرسشگری و ممنوع نبودن آن، در ارتباط وثیق با زندگی مردم و اقتصاد و... همه اینها شروط لازم برای توسعه علمی کشور است. توسعه ای که باید به رشد فن آوری نیز کمک کند، و مردم از خدمات پیشرفت علمی بهره مند شوند.

واقعیت این است که جامعه ما از تمامی این جهات دارای کم و کسری هایی است که امکان توسعه علمی را در آن تضعیف کرده است. از آموزش و پرورش آغاز می کنم. آموزش عمومی و متوسطه کشور در وضعیت اورژانسی است. نزدیک به یک میلیون نفر ترک تحصیل کرده داریم!! این بجز افرادی است که ثبت نام کرده ولی غیبت می کنند یا امتحان نمی دهند. آنان هم که ادامه می دهند نمرات میانگین بسیار پایینی دارند.

وضعیت رضایت دانش آموزان از محیط آموزشی مطلوب نیست. نابرابری آموزشی بسیار زیاد است این را از قبولی های کنکور بر حسب مناطق و مدارس دانش آموزان می توان استنتاج کرد. شکاف آموزشی میان مدارس دولتی و مدارس ویژه و غیرانتفاعی بسیار بالا است. تقریباً قریب به اتفاق فرزندان مدیران بالای حکومت در مدارس غیر انتفاعی درس می خوانند. حتی بخشی از دانش آموزان مدارسی که به زبان خارجی آموزش می بینند فرزندان مسیولین هستند.

سهم آموزش از تولید ناخالص داخلی پایین و حدود ۳٪ است سهم پژوهش که قرار بود به ۳٪ برسد در حد نیم درصد است. رتبه های جهانی ایران در همه این شاخص ها پایین تر از میانگین است. معدل فارغ التحصیلان آموزش عمومی در مرز قبولی است، به عبارت دیگر تعداد زیادی مردود می شوند.

تمرکز بر رشد آموزشی تعدادی نخبه به شرطی خوب و مفید است که کلیت آموزش در وضع خوبی باشد و مهم تر اینکه این افراد جذب دانشگاه ها و بازار کار ایران شوند، نه آنکه از ابتدا دنبال مهاجرت باشند. 

وضعیت دانشگاه ها و نداشتن استقلال کافی آنها، مسأله ای جدی است، به جای علم، مدرک گرایی مبتذل جانشین استخدام ها و ارتقای موقعیت ها شده است. تعدادی زیادی دکتراهای فاقد دانش و علم در پست های عمومی ولو شده اند. در سطح آموزش عالی، امتیازات غیر منطقی و ضد علمی، بخش مهمی از پذیرش ها را تحت تأثیر قرار می دهد، و دانشگاه را از محیطی علمی و علم محور خارج کرده و در صدد بار کردن مفاهیم غیر علمی بر حوزه دانش و علم هستند. 

گفته می شود که ۷۵ درصد پذیرفته شدگان رشته های پزشکی از دانشجویان سهمیه ای هستند و حتی افراد با رتبه های ۱۰۰هزار نیز در دانشگاه پذیرفته می شوند. در گزینش استادان و اعضای هیأت های علمی، تقریباً ملاک اول، تعلق خاطر داوطلب استخدام به امور سیاسی و نگاه به حکومت است و معیارهای علمی و ارتقای آن در مراتب بعدی قرار می گیرد. 

شاخص ها و عملکرد علمی، در عمل صوری و بی معنا شده است. در بازار آزاد و البته غیر قانونی، نوشتن کتاب، مقاله، پایان نامه و... بیداد می کند. یکی از کژتابی های موجود در ایران درباره علم این است که پیشرفت علم با انتشار بروندادهای علمی مثل مقاله و پایان نامه اشتباه گرفته می شود. 

اتفاقا به شکل سطحی دستاوردسازی می کنند و اگر هم پیشرفت علمی انجام شود در نشریات خارجی منتشر و سودش را دیگران می برند و نه لزوماً جامعه ایران. البته این ایرادی ندارد چون ما هم از توسعه علمی جهان بهره مند می شویم ولی توسعه دقیق علمی با آمار ارجاعات و ISI و اینجور شاخص های مقاله سازی که در کشورهایی چون ایران رواج دارد فرق می کند. جهت اطلاع در دو دهه گذشته شاخص درصد نسبت مقالاتی که اعتبار آنها باطل و بازپس گیری شده، به ترتیب عربستان، پاکستان، روسیه، چین، مصر، مالزی، ایران و هند، هشت کشور اول در این زمینه بوده اند که بازتابی از گسترش مقاله سازی است. این موارد موجب شده که توسعه علمی در حال انتقال به بیرون از دانشگاههای ایران است. 

از همه اینها بدتر یا حداقل یکی از بدترین آنها، تفکیک کردن میان علم تجربی فنی و مهندسی و تا حدی! پزشکی با علوم اجتماعی و انسانی است. در ایران گمان می کنند که علوم اجتماعی و انسانی، یا علم نیست، یا اگر هم باشد، آقایان خودشان به آن مسلط هستند! و جالب اینکه رقابت در این حوزه را نیز نمی پذیرند. به اشتباه گمان می کنند که مثلاً چین آن علوم تجربی دقیق را دارد بدون آنکه علوم اجتماعی و انسانی را بپذیرد. در حالی که این گزاره قدیمی است و نحوه برخورد علمی چین در دهه اخیر با کاهش رشد جمعیت این کشور، یکی از نمونه های مناسب برای سیاست گذاری مبتنی بر علوم اجتماعی است، در حالی که سیاست مهار جمعیتی آن در چند دهه پیش مغایر با رویکرد علمی بود. 

سیاست گذاری جمعیتی در ایران نیز فاقد چنین رویکرد علمی است به همین دلیل نتیجه نمی دهد و زیان بار است. رویکرد علمی در حوزه اقتصاد، سیاست خارجی، سیاست داخلی و اجتماعی باید حاکم شود سیاستگذاری در همه این حوزه ها دور از رویکرد علمی است. 

وضعیت سیاست های رسمی در ارتباط و مراوده جامعه علمی ایران با جهان، وضعیت فاجعه بار اینترنت، شرایط اقتصادی و درآمدی کشور و ضعف های آن در حمایت از توسعه علمی، ضعف آموزش متوسط و عمومی، فقدان استقلال دانشگاه ها، ضوابط گزینش ها و سهمیه بندی ویرانگر در پذیرش دانشجو و استاد، فقدان زیرساخت های علمی مثل آزمایشگاه های پیشرفته، ترویج خرافه از سوی رسانه های رسمی، و تمایز قایل شدن میان حوزه های گوناگون علم که مبتنی بر روش تحقیق مشترک هستند، جملگی موجب می شود که چندان امیدی از توسعه علمی و تأثیر چشمگیر آن بر توسعه ملی نداشته باشیم. 

یکی از مهمترین شروط توسعه علمی حق دسترسی آزاد به اطلاعات است که در ایران اصلا وضعیت مناسبی ندارد. همچنین نهادهای علمی و توسعه دهنده آن باید استقلال نسبی خود را داشته باشند و نمی توانند گوش به فرمان مدیران و صاحبان قدرت باشند.