◄ ارتقای نهادی بخش حمل ­و نقل و راهبردهای نرم/ بهانه ­ای برای هم­ اندیشی خبرگان و کارشناسان

محمدرضا عبدالرحیمی: حمل و نقل از دیرباز پیشران و محرک اصلی پیشرفت بشر بوده است. از اختراع چرخ تا عصر نیروی بخار، از تولد هواپیمایی و هوانوردی تا طلوع عصر فضا، فناوری ­های حمل و نقل، جوامع را شکل داده­، اقتصادها را ارتقا بخشیده و فرهنگ­ ها را به­ هم نزدیک­ کرده ­است. این پیشرفت­ ها نه­ تنها نحوه حرکت و جابجایی ما را متحول­ کرده، بلکه نحوه زندگی، تجارت، ارتباط و تفکر بشر را  نیز بازتعریف­ کرده است. و این چنین است که امروزه در ادبیات توسعه، از نظام حمل و نقل کارآمد، به نیروی محرکه و پیشران توسعه متوازن و پایدار کشورها یاد­ می­ شود که بدون آن امکان توسعه متصور نمی ­باشد. با مروری بر شرایط توسعه­ یافتگی کشورهای مختلف، به وضوح همبستگی مستقیم بین توسعه حمل و نقل و دستیابی به­ نرخ رشد اقتصادی بالاتر، امنیت و عدالت اجتماعی قابل ملاحظه است. اهمیت

این­ بخش راهبردی از نظام ­های توسعه ملی به­ حدی­ است که یکی ­از ابعاد شاخص رقابت ­پذیری کشورها را به کیفیت زیرساخت ­ها و امکانات حمل و نقل آنها مرتبط می ­دانند و فراتر از آن، برخورداری از زیرساخت­ ها و خدمات پیشرفته حمل و نقل در اشکال مختلف آن، یکی از نمادهای قدرت نرم کشورها محسوب می­ شود. بر این اساس سیاست های توسعه ­ای بخش حمل و نقل در ابعاد مختلف آن در صدر سیاستگذاری­ های نظام­ های توسعه ملی کشورها قرار گرفته و کشورها ضمن سرمایه­ گذاری­ برای توسعه زیرساخت­ های حمل و نقل و بهره گیری از فناوری­ های روزآمد، با تدابیر نرم ­افزاری و مدیریتی هوشمندانه، ضمن کمک به توسعه اقتصادهای ملی، به هم­ پیوندی خود با اقتصاد بین ­الملل و نقش ­آفرینی در عرصه مبادلات جهانی افزوده و از این طریق سهم خود را از بازار بزرگ جهانی حمل و نقل کالا و مسافر ارتقا می بخشند و موجبات تحکیم پایه های امنیت و قدرت نرم خود را فراهم می­ آورند.

در این­ میان علیرغم موقعیت ژئواستراتژیک کشورمان و قرارگرفتن آن در تلاقی شاهراه­ های جهانی و منطقه موسوم به قلب دنیاو اقدامات توسعه ­ای و سرمایه­ گذاری­ های انجام­ گرفته طی دهه های اخیر در بخش حمل و نقل کشور، متاسفانه به دلایل متعدد فرصت­ های کشور در این ­بخش و فراتر از آن در حوزه عام لجستیک منطقه ­ای و بین­ المللی در اختیار رقبای منطقه ­ای قرار گرفته است و عدم تدبیر فوری در این ارتباط موجب ازدست رفتن کامل مزیت سرزمینی و امکان بهره مندی از فرصت­ های پیش رو را نیز رقم خواهد­زد.

چالش ­های کلان

با مروری به میزان سرمایه­ گذاری ­های کشورها در حوزه حمل و نقل روشن می­ شود، سهم هزینه ­های سرمایه­  ای کشور ما در این بخش، از تولید ناخالص داخلی در مقایسه با دیگر کشورهای درحال توسعه و البته توسعه­  یافته فاصله بسیاری دارد و برای رسیدن به نقطه مطلوب زیرساختی و تکنولوژیکی علاوه بر ارتقای موثر بهره وری منابع موجود، نیازمند سرمایه­ گذاری­ های کلان در بخش هستیم. علاوه بر این فقدان استراتژی مشخص، یکپارچه و جامع در بخش حمل و نقل کشور، فقدان هماهنگی موثر و برنامه ­ریزی ­های غیر­هم ­افزا و جزیره ­ای عمل­ کردن هریک از زیربخش ­ها به­ رغم اینکه بخش ­های مختلف حمل و نقل (جاده ­ای، ریلی، هوایی و دریایی) با یکدیگر در تعامل مستقیم بوده و بر عملکرد یکدیگر تأثیرگذارند، عدم هماهنگی موثر سیاست­ های توسعه بخش حمل و نقل با سیاست­ های توسعه بخش ­های گردشگری، صنعت، معدن، تجارت و کشاورزی به­ عنوان بخش های موجد تقاضا، بهره ­وری پایین در کلیه ابعاد، عقب ­ماندگی تکنولوژیکی، عدم یکپارچگی حمل و نقل درون­ شهری و برون­ شهری در حوزه سیاستگذاری و برنامه­ های اقدام و ساختار و سازماندهی معیوب در برخی از زیربخش ­ها و عدم تفکیک حوزه­ های تنظیم­ گری و اجرا، چالش ­های جدی در مسیر توسعه این بخش بوده که رفع بخش قابل­ توجهی از آنها بی ­نیاز از منابع مادی و با اهتمام دانایی بنیان و تدابیر مدیریتی هوشمندانه و شایسته ­سالار قابل دستیابی بوده و می ­باشد.

استراتژی ­های پیشنهادی

 بی­ تردید رشد مطلوب سالانه ۸ درصدی اقتصاد کشور در طول سال­ های برنامه هفتم توسعه در صورت تحقق، نوید­بخش تحول شگرفی در نظام توسعه ملی، به ویژه تقاضای موثر بیش از دو برابری این رقم در بخش حمل و نقل می­ باشد که طبعا می ­تواند موجبات رشد بخش را بسیار بالاتر از تکلیف رشد سالانه 10درصدی برنامه فراهم­ سازد. از آنجایی که سیستم حمل و نقل شبکه پیچیده ­ای ­است که اشکال مختلف حمل­ و­ نقل جاده­ ای، ریلی، هوایی و دریایی و در آینده فضایی را با هم یکپارچه می­ کند، لذا برای دستیابی به کارایی، پایداری و ایمنی بهینه در این سیستم، پیاده­ سازی استراتژی­ های موثر هم ­افزایی، هماهنگی و تنظیم ­گری اثربخش در سطح ملی بسیار مهم است.

 براین اساس شایسته است در کنار تلاش­ های نهادینه و نظام ­مند برای ارتقا و توسعه کمی­ و کیفی زیرساخت  های حمل و نقل و افزایش و آماده­ سازی ظرفیت های لازم برای تقاضاهای آتی متناسب با رشد اقتصادی کشور، در ارتباط با تدابیر نرم ­افزاری و مدیریتی در اختیار وزارت راه و شهرسازی در راستای ارتقای هماهنگی و هم افزایی زیربخش ­های حمل و نقل و بالمآل بهبود مستمر بهره ­وری بخش، افزایش کیفیت خدمات و رضایت­ مندی مسافران و صاحبان کالا، کاهش هزینه ­های حمل و نقل و کمک به پایداری و انعطاف­ پذیری بیشتر این بخش، با قید اهمیت و فوریت استراتژی ­های ذیل در دستور کار فوری وزارت راه و شهرسازی(معاونت حمل و نقل ) قرار گیرد:

1-بازمهندسی ساختار معاونت حمل و نقل وزارت راه و شهرسازی و انتقال کلیه وظایف و امور راهبردی مربوط به هدایت و توسعه حمل و نقل به این معاونت

2-  فعال­ سازی شورای عالی هماهنگی حمل و نقل و ایمنی با اصلاح تصویب نامه مربوط و بازتدبیر در خصوص اعضا و دبیری وزارت راه و شهرسازی(معاونت حمل و نقل) و کارگروه­ های موضوعی زیرمجموعه

3-تشکیل شورای هماهنگی زیربخش ­های حمل و نقل به عنوان نهاد مرکزی مسئول هماهنگی تمامی شیوه ­های حمل ونقل و ذی نفعان با حضور مدیران ارشد آنها به مسئولیت معاونت حمل و نقل و کمیته ­های موضوعی زیرمجموعه (ایمنی، اقتصاد، کیفیت خدمات، امنیت، هوشمندسازی و فناوری ­های نو،...) با مشارکت نخبگان ابزاری و فکری بخش

4-هماهنگی سیاست ­های توسعه بخش حمل و نقل با سیاست­ های توسعه بخش ­های گردشگری، صنعت، معدن، تجارت و کشاورزی به عنوان بخش ­های اصلی موجد تقاضای حمل و نقل

4-بازتدوین سند استراتژیک مدیریت و توسعه بخش با مشارکت موثر زیربخش­ ها به عنوان مهمترین سند جهت­ ساز

5-نهایی ­سازی طرح جامع توسعه حمل و نقل با مشارکت نهایی زیربخش ­ها و تصویب آن در هیئت وزیران (مدل­ های تقاضا و شبکه بهینه حمل و نقل )

6- تاسیس کمیسیون ملی بررسی سوانح و حوادث حمل و نقل مستقل از زیربخش ­ها و ذیل شورای عالی حمل و نقل و ایمنی

7-فعال­ سازی پژوهشکده حمل و نقل در راستای توسعه و ترویج فرایند تحقیق و توسعه در بخش

8- برگزاری مستمر دوره ­های آموزشی مفاهیم عمومی و انتقال دانش و تجربه روز مدیریت، برنامه­ ریزی استراتژیک و توسعه سیستم حمل و نقل و هماهنگی و هم ­افزایی زیربخش ­ها برای کلیه مدیران وکارکنان بخش با همکاری مراکز آموزشی معتبر

9- پیاده­ سازی سیستم ­های پیشرفته مدیریت داده  با هدف استفاده از داده ­ها و فناوری برای ارتقای تصمیم ­  گیری و هماهنگی درون بخش از طریق ایجاد پایگاه­ های داده متمرکز برای فراهم کردن امکان اشتراک­ گذاری برخط داده ­های ترافیک، آب و هوا، حوادث و سوانح، وضعیت زیرساخت و عملکرد در شاخص­ های کلیدی بخش و زیربخش ­ها

10-تقویت چارچوب ­های نظارتی و تنظیم­ گری بخش با تعیین یک نهاد نظارتی واحد مسئول نظارت بر همه شیوه ­های حمل و نقل از طریق ممیزی­ های منظم و بررسی­ های انطباق مقررات

11- ارتقای شبکه ­ها و مراکز حمل و نقل چندوجهی از طریق تشویق سرمایه­ گذاری بخش های غیردولتی و هم افزایی زیربخش­ ها

12- تشکیل مجمع مشورتی ذی نفعان بخش و برگزاری نشست ­های منظم و مستمر برای مشورت و دریافت بازخورد از شرایط بخش ( مجلس، سازمان های دولتی و فعالان بخش خصوصی و...)

13- ایجاد ارتباط نهادینه با انجمن ­های تخصصی و مراکز علمی پژوهشی حوزه­ های مختلف بخش و بهره­ گیری از ظرفیت تحقیق و توسعه و آموزشی آنها

14- تقویت راهبری و هدایت اثربخش زیربخش ها از طریق تفویض اختیار ریاست مجامع عمومی شرکت ها و سازمان های فعال در حوزه حمل و نقل و تابعه وزارت راه و شهرسازی از سوی وزیر محترم  به معاونت حمل و نقل وزارت