◄ احداث راه آهن نه امنیت می آورد و نه الزاما توسعه

در فراز پایانی نوشته ای در تین نیوز در شکایت از طولانی شدن تدوین و تصویب و اجرای طرح جامع حمل و نقل کشوربه مدت نزدیک 20 سال ، می خوانیم: «گویا برداشت مجریان دولتی و مجلسیان از طرح جامع حمل و نقل یک مزاحم بالفطره است که دست آنها را در پیشنهاد طرح های منطقه ای که عمدتا هم توجیه لازم برای اجرا را ندارند می بندد»[1] .همانطور که اشاره شده، همه تقصیر طولانی شدن تدوین و تصویب و پیاده سازی طرح جامع حمل و نقل کشور بر عهده مجلسیان نیست و ناکارآمدی و ضعف کارشناسی و عجز مجریان دولتی و دستگاه اداری وزارت راه هم در این تاخیر موثر بوده است. 

اگر ترجیح نگاه منطقه ای بر نگاه ملی در نزد نمایندگان مجلس مذموم است که هست و اگر تلاش آنها برای کندن موی هر چه بیشتر از خرس بودجه برای یک پروژه غیر اقتصادی منطقه ای مخرب است که هست، اجازه بدهید به دنبال چرایی این گرایش نمایندگان باشیم و شاید علاجی برای واقع بینی و زدودن این حساسیت.

بدیهی است که نمایندگان مجلس به دنبال جلب رضایت موکلانشان باشند و سودای انتخاب شدن در دوره بعدی را در سر بپرورانند. این طبیعت نمایندگی است. نماینده بودن و نماینده ماندن بیش از آورده مالی، آورده اعتباری دارد. کیست که نخواهد نامش در تاریخ شهر و دیارش ماندگار شود و گوشه ای از آبادانی شهر و منطقه در کنار نام او بیاد آورده شود. اگر یک طرح عمرانی در یک شهر به ثمر برسد پارچه نوشته هایی در تقدیر از نماینده شهر بر خیابان ها آویخته می شود و بر عکس، اگر آن انتظار محقق نشود نماینده به بی عرضگی شناخته می شود. به خصوص اگر پای احداث یک راه آهن یا فرودگاه یا کارخانه یا زیر ساخت دیگری در میان باشد.

اما چرا احداث راه آهن برای مردم حیثیتی است و آن را به شدت از نماینده مطالبه می کنند؟ تا جایی که نماینده طرح جامع حمل و نقل را مزاحم می شمرد؟ شاید علتش تعبیر غیر واقعی باشد که از نقش راه آهن و تاثیرات آن در اذهان عمومی شکل گرفته است. متاسفانه برخی کارشناسان و مدیران به این ذهنیت ها دامن می زنند.

الف) می گویند راه آهن موجب توسعه منطقه می شود و بلافاصله کشور امریکا را مثال می آورند که اگر راه آهن نبود آن قوم مهاجر و پراکنده در زمان کوتاهی از هیچ به رشد اقتصادی و توسعه و رفاه نمی رسیدند. پاسخ این است که راه آهن به تنهایی توسعه نمی آورد. حمل و نقل فقط یک قطعه از پازل توسعه است. احداث راه های ارتباطی ذیل یک طرح جامع رشد اقتصادی و توسعه در یک منطقه قرار می گیرند و راه آهن هم جزئی از آن است. اگر همه اجزای برنامه توسعه با موفقیت جلو بروند راه آهن هم به عنوان بخشی از آن پلان نقش خود را به عنوان مُحلل بازی خواهد کرد. اتفاقی که در امریکا رخ داد. هیچ رشد اقتصادی بدون سیستم حمل و نقل کارآمد به دست نمی آید اما این بدان معنی نیست که راه آهن به تنهایی عامل شکوفایی اقتصاد امریکا و انگلستان و جاهای دیگر بوده است. توسعه حمل و نقل (و راه آهن) فقط یکی از ابزارهای رسیدن به رشد اقتصادی و توسعه است و همه چیز نیست.

یکی از عواملی که به این ذهنیت ها دامن زده است وعده ها و شعارهای عوام گرایانه دولتیون است مبنی بر بردن راه آهن به همه استان های کشور. گویی راه آهن بدهی است که دولت به مردم همه استانها دارد. این شعار در جهت القای همان انگاره نادرست است که راه آهن مساویست با توسعه و رفاه و اگر دولت به آن اهتمام نکند به مردم آن استان بدهکار است. نتیجه آویختن به این شعار، احداث راه آهن در مناطقی ات که نه بار کافی هست نه مسافر قابل توجه. این مستحدثات در رزومه وزارت راه و شرکت ساخت ثبت می شوند اما از رهگذر این ساخت و سازها آبی برای توسعه حمل و نقل کشور گرم نمی شود. منابع به هدر می روند.

ب) می گویند راه آهن عامل امنیت در منطقه است. راه آهن چطور می تواند امنیت ایجاد کند؟ در یک منطقه ناامن راه آهن اتفاقا به یک موضوع و معضل امنیتی تبدیل می شود. در منطقه ای که اشرار در آن جولان می دهند، راه آهن تبدیل به دژی می شود که عوامل نظامی و انتظامی موظف به حفظ آن از گزند حمله اشرار می شوند و باید هزینه های مادی و جانی زیادی را صرف حفاظت از آن و تضمین عبور کالا و مسافر از آن کنند. لذا راه آهن نه تنها تاثیری در برقراری امنیت ندارد بلکه گاهی پاشنه آشیل نیروهای انتظامی است برای برقراری نظم. راه آهن نه تنها امنیت نمی آورد، بلکه وجود امنیت پیش شرط احداث راه آهن است. اصلا چرا باید در یک منطقه ناامن راه آهن احداث کرد؟ مسئولان دولت ایران چه فکری پیش خودشان کردند که به کشور ناامن و بی ثبات افغانستان راه آهن کشیدند؟ تا کنون چند تُن بار و چند مسافر با این راه آهن جابجا شده اند؟ چه کسی پاسخگوی منابع هدر رفته در پروژه راه آهن هرات است؟

اگر این دو انگاره از اذهان مردم (و البته کارشناسان و تصمیم گیران) زدوده شود، می شود راه آهن را در جایگاه واقعی اش نشاند و درباره تاثیرش اغرق نکرد؛ چنانچه مردم وجود آن را ضامن رفاه و امنیت خود ندانند.راه آهن چیزی جز یک وسیله حمل و نقل نیست. مواد اولیه را به مراکز اقتصادی می آورد و محصولات را به بیرون می برد و افراد را جابجا می کند. نه امنیت می آورد و نه الزاما رفاه و توسعه. اگرتجارت و مبادله ای نباشد راه و راه آهن به چه کار می آید؟ نمونه اش راه آهن کرمان به زاهدان است که سالهاست ریل هایش دارد زنگ می زند و هیچ توسعه ای نیاورده و اگر امنیتی در منطقه هست ربطی به وجود آن ندارد.

ج) علاوه بر زدودن آن دو انگاره بالا، مردم و کارشناسان و تصمیم گیران باید به یاد داشته باشند که احداث راه آهن هزینه هنگفت دارد. راه آهنی که به اندازه خرجی که برایش کرده اید درآمد نداشته باشد وبال گردن است و مانع توسعه. پولی را که می شد در جاهای دیگر سرمایه گذاری کرد، می بلعد بدون هیچ خروجی. کسانی که از احداث راه آهن در یک منطقه دفاع می کنند باید حساب و کتاب بیاورند که نرخ برگشت سرمایه گذاری در آن خط آهن چند درصد است و اگر این نرخ جذاب نیست طرح را کنار بگذارند و بر آن اصرار نکنند.احداث راه آهنی (یا فرودگاهی یا اتوبانی یا بندری) که توجیه اقتصادی ندارد و دخلش با خرجش نمی خواهد هدر دادن منابع کشور است.

تبصره: همانطور که در بالا اشاره شد، گاهی احداث یک راه آهن به تنهایی توجیه ندارد اما وقتی در قالب یک طرح جامع توسعه برای یک منطقه قرار می گیرد و منافع و مخارج آن ذیل منافع و مخارج طرح جامع تعریف می شود، ممکن است اقتصادی بشود.

به عنوان مثال ممکن است احداث پل ریلی - جاده ای بین قشم و بندرعباس به تنهایی توجیه نداشته باشد که قطعا ندارد، اما شاید در قالب طرح توسعه قشم، هزینه های آن پل با منافع سایر بخش های پروژه (فولاد، پتروشیمی، شیلات و توریسم) پوشش داده شود. مثل اینست که صنایع و پروژه های مستقر در قشم خرج این پل را داده باشند. آیا چنین طرح جامعی برای قشم وجود دارد؟  

مثال دیگر راه آهن چابهار- زاهدان است که احداث آن به تنهایی توجیه ندارد، اما شاید در قالب طرح جامع توسعه منطقه جنوب شرق و نقش جدیدی که برای چابهار (به عنوان بندر اقیانوسی و هاب بندری کشور در دریای عمان) در نظر گرفته شده است، هزینه های آن با منافع سایر بخش های پروژه (اسکله، بندر، صادرات و واردات) پوشش داده شود. مثل اینست که صنایع و پروژه های مستقر در چابهار خرج این راه آهن را داده باشند. آیا چنین طرح جامعی برای جنوب شرق کشور وجود دارد؟

جمع بندی: اگر تلاش کارشناسان و مدیران در جهت روشن کردن این پارادایم برای افکار عمومی باشد که راه آهن فقط یک وسیله حمل و نقل است و داشتن آن الزاما توسعه و امنیت نمی آورد، قطعا انتظار و فشار مردم بر نمایندگان برای داشتن راه آهن فروکش می کند و واقع بینانه می شود. در آن صورت لازم نیست نماینده مجلس به در و دیوار بزند و طرح جامع حمل و نقل را به زیر فرش جارو کند تا طرح احداث یک راه آهن غیر اقتصادی را برای منطقه خودش به تصویب برساند. این مجالی می دهد به برنامه ریزان توسعه کشور که به دور از فشار افکار عمومی و اصرار نمایندگان، طرح توسعه و آمایش سرزمینی را با نگاه ملی طراحی کنند و به پیش ببرند.آیا طرح جامع توسعه ملی و آمایش سرزمین در دستور کار دولت و مجلس هست ؟

مراجع