◄ پیش‌ بینی و پیشگیری؛ راه حل مقابله با تحریم های احتمالی دولت دوم ترامپ علیه حمل و نقل هوایی ایران

سهیل مصباح: در سال 2016، دونالد ترامپ برای نخستین بار به ریاست جمهوری ایالات متحده آمریکا رسید، دقیقا در موقعیت زمانی که قرارداد برجام به امضای ایران و هفت قدرت جهانی رسیده و گشایش هایی در اقتصاد و به خصوص حمل و نقل ایران ایجاد شده بود.

حمل و نقل هوایی ایران که بعد از انقلاب با شدیدترین تحریم ها و محدودیت ها مواجه بود، در سال ۲۰۱۵ و با به نتیجه رسیدن برجام، شرکت هواپیمایی ایران ایر قرارداد خرید و تهیه ۲۰۰ فروند هواپیما را با برخی هواپیماسازهای جهان همچون بوئینگ آمریکا، ایرباس اروپا و شرکت فرانسوی- ایتالیایی ای تی آر به امضا رساند. 16 فروند از این تعداد هواپیما در مدتی دو ساله به ایران تحویل شد اما با روی کار آمدن ترامپ و خروج او از برجام، مجوز OFAC برای تامین هوایپمای نو توسط ایران، لغو گردید و محدودیت های حمل و نقل هوایی ایران به حالت قبل از برجام بازگشت و تحویل گرفتن هواپیماهایی که در قراردادهای بین المللی آمده بود، منتفی شد.

ترامپ که به خوبی از نقش حمل و نقل هوایی در توسعه ی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و فرهنگی کشورها با خبر است، باید دید با به قدرت رسیدن مجدد چه برخوردی در مورد حمل و نقل هوایی ایران خواهد کرد.

هواپیمایی غیر نظامی ایران، برای نخستین بار در سال  1303 هجری شمسی با پرواز باکو – انزلی- تهران شروع به کار کرد و بین سال های 1305 تا 1310 با استفاده از ناوگان غیر ایرانی(آلمانی) در بخش مسافری و حمل بار پستی فعالیت داشت.

سپس شرکت هواپیمایی ایران در سال 1323 توسط گروهی از بازرگانان ایرانی تاسیس شد.

این شرکت اولین ناوگان خود را در سال 1326 از ایالات متحده آمریکا خریداری کرد، این ناوگان که در اردیبهشت سال 1326 وارد تهران شد، شامل 20 فروند هواپیمای آمریکایی بود. این خط هوایی در دهه 20 و30 شمسی به 14 کشور دنیا خدمات حمل و نقل هوایی ارائه می کرد، تا در سال 1341 با هواپیمایی پارس ادغام و  به عنوان شرکت هواپیمایی ملی ایران شناخته شد. 

در سال ۱۳۴۱، ایران ایر ۱۳ فروند هواپیمای کوچک و نزدیک به ۷۵۰ کارمند داشت ولی این شمار در سال ۱۳۵۷ به ۳۷ فروند بوئینگ و بیش از ۱۲,۸۰۰ کارمند رسید. 

با شروع دهه ۱۳۵۰، عصر طلایی هما نیز آغاز گشت. در سال ۱۳۵۰ تعدادی بوئینگ ۷۳۷-۱۰۰ و در سال ۱۳۵۳، تعدادی بوئینگ ۷۲۷-۲۰۰ وارد ناوگان شرکت شد. در سال ۱۳۵۱، هما قرارداد خرید ۳ فروند هواپیمای مافوق صوت کنکورد را با کنسرسیوم بریتانیایی-فرانسوی آن به امضا رساند. در سال ۱۳۵۶ هما ۶ فروند ایرباس ای-۳۰۰ را برای به کارگیری در مسیرهای محلی از شرکت اروپایی ایرباس خریداری کرد و نخستین بهره بردار هواپیماهای ایرباس در خاورمیانه لقب گرفت.

با پیروزی انقلاب اسلامی، سه فروند هواپیمای کنکورد سفارشی هما، هرگز به ناوگان این خط هوایی وارد نشدند چراکه با دگرگون شدن سیاست های کشور، این قرارداد فسخ شد. این سرآغازی بر محدودیت های صنعت هوانوردی غیرنظامی ایران بود، به طوری که از ابتدای انقلاب، آمریکا با ایجاد محدودیت در فروش هواپیما و قطعات به ایران ایر این شرکت را رو به تضعیف برد.

در دوره جنگ تحمیلی عملا توسعه ای در ناوگان هوایی ایران ایر صورت نپذیرفت و تنها سعی بر زنده نگه داشتن حمل و نقل هوایی مسافری کشور بود. به طوری که قراردادهای قبل از انقلاب نیز عملی نشد و ایران موفق به دریافت هواپیماهای مذکور نشد. اما در دهه 70 و 80 هجری شمسی و بعد از جنگ، ایران به دنبال خرید هواپیمای مسافری برای تجهیز ناوگان هوایی خود رفت و با تکمیل ساخت فرودگاه بین المللی امام خمینی، تمایل خود به گسترش ترابری هوایی را نشان می داد.

در انتهای دهه 60 و ابتدای دهه 70، هواپیمایی ایران از انحصار ایران ایر خارج شد و با سیاست های دولت وقت هواپیمایی هایی جدید وارد بازار هوانوردی تجاری ایران گشتند.

این شرکت ها تا حدی توانستند فشار محدودیت های هواپیمایی علیه ایران را کم کنند اما تهیه هواپیمای نو برای آنها نیز سخت و دشوار بود تا جایی که به مرور 13 هواپیمایی دیگر ایران به غیر از هما، وارد لیست سیاه وزارت خزانه داری ایالات متحده آمریکا شدند.

ناوگان ایران بعد از انقلاب و تا کنون به مرور از رقبای منطقه ای خود عقب افتاد، به طوری که میانگین سنی ناوگان هوایی ایران بالای 27 سال می باشد که بسیار بالاتر از حد استاندارد جهانی است.

همچنین به دلیل تحریم ها و محدودیت های تامین هواپیما، هواپیمایی های ایرانی مجبور به استفاده از انواع هواپیما شده اند که این موضوع منجر به افزایش هزینه نگهداری ناوگان و پایین آمدن بهره وری آنها می شود. در جدول زیر مقایسه دو هواپیمایی اصلی ایران با هواپیمایی های سایر کشورهای منطقه قابل مقایسه است.

بنابراین می توان بیان کرد که ناوگان هوایی کشور شرایط مساعدی ندارد و این صنعت حساس و مهم در ایران روز به روز شرایط سخت تری را تجربه می کند. اما باید دید با روی کارآمدن مجدد ترامپ سیاست وی در مقابل حمل و نقل هوایی ایران چه خواهد بود. آیا وی تحریم های هوایی ایران را گسترده تر و وارد فازهای جدید می کند یا ایران می تواند از روش های مختلف این محدودیت ها را کاهش دهد. اما آنچه مسلم و منطقی به نظر می رسد این خواهد بود که دولت چهاردهم خود را بیش از دولت های گذشته آماده ی مقابله با تحریم های غرب علیه این صنعت نماید.

* سهیل مصباح کارشناس ترانزیت