رسالت رسانه اقتصادی در جامعه بدون سوال

 اقتصاد ایران نه تنها از نظر روندهای بلند مدت متغیرهای اصلی، مانند رشد اقتصادی، تورم، اشتغال، فقر، توزیع درآمد و شاخص های کیفیت زندگی مانند محیط زیست تصویر مناسبی را از خود به نمایش نمی گذارد بلکه چند سالی است که در تحولات کوتاه مدت هم با گرفتاری های جدی مواجه شده است. به گونه ای که شاید اغراق نباشد اگر بگوییم از سال ۱۳۹۷ به بعد، گذران روز به روز اقتصاد هم به سختی انجام می شود.

 با بررسی تحولات تاریخی متوجه می شویم که بسیاری از پیشرفت های اتفاق افتاده در زندگی بشر، در واکنش به مشکلاتی بوده که به صورت فراگیر، حیات یا رفاه انسان را در معرض تهدید قرار داده است. بیماری های مسریِ خطرناک، بلایای طبیعی مهلک، اَبَر تورم ها، رکودهای عمیق و غیره، روزگاری امان را از زندگی مردم ربوده بود. تعداد قابل توجهی از کشورهای پیشرفته در موقعیت های اقلیمی ای به سر می برند که در معرض زلزله های بزرگ، طوفان های سهمگین و دیگر بلایای طبیعی هستند. اما پیشرفت های علمی توانسته است به مهار این تهدیدها کمک کند و آسایش و آرامش را برای مردم به ارمغان آورد.

 آنچه در مورد ما قابل تأمل و بررسی است تکرار مشکلاتِ بزرگ و حتی بزرگترشدن ابعاد آن ها در طولِ زمان است. چرا این پدیده برای «ما» اتفاق می افتد؟ چرا بروز مشکلاتِ بزرگ و تکرار آن، به توانمندی ما در مهار آن ها نمی انجامد؟ کدام ویژگی «ما» را این چنین متمایز کرده است؟ این شاید مهمترین سؤالی است که تا پاسخی قابل قبول برای آن وجود نداشته باشد، نمی توان به چشم اندازی برای خروج از شرایط سخت اقتصادی دست یافت.

آنچه در مورد جوامع دیگر مشاهده می کنیم این است که با بروز یک مشکل در هریک از زمینه های اقتصادی، اجتماعی و غیره، اولین واکنش، شکل گیری «سوالاتی» در مورد چرایی بروز این پدیده و چگونگی حل آن است. به عنوان مثال، بروز رکود بزرگ در سال های ۱۹۲۹ تا ۱۹۳۲، منجر به تحولی بزرگ در علم اقتصاد شد و عملاً، علم اقتصاد کلان اولین جلوه بیرونی محسوس خود را، با معرفی نظریات کینز در زمینۀ چگونگی خروج از نوع خاص رکود آن زمان به نمایش گذاشت. در حدود ۴ دهۀ بعد هم، وقتی پدیدۀ رکود تورمی به عنوان یک بیماری جدید ظاهر شد، فرضیۀ انتظارات عقلایی متولد شد که انقلابی در اقتصاد کلان پدید آورد. کمی بعد هم وقتی پس از حدود ۳ دهه تثبیت جهانی نرخ های ارز، جهش های خارج از کنترل نرخ ارز در کشورهای پیشرفته و باثبات دنیا به وقوع پیوست، نظریات جدید در مورد جهش نرخ ارز متولد شد و باز هم زمانی که از دل اقتصادهای آرام و باثبات و غیرتورمی دنیا مانند انگلستان، فرانسه، ایتالیا و غیره در حوالی سال ۱۹۹۳، بحران های ارزی بیرون آمد، نظریات جدید تحت عنوان بحران های ارزی نسل دوم مطرح شد و به مجموعۀ ارزشمند علم اقتصاد افزود. موارد بسیارِ دیگری مانند تحولات بحران مالی و رکود عمیق سال ۲۰۰۸ را می توان به این مجموعۀ مشاهدات اضافه کرد. وجه اشتراک همۀ موارد متنوعِ ذکرشده این است که با بروز مشکل، بلافاصله «سؤالاتِ» مربوط به چرایی بروز مشکل در دستور کار محافل سیاست گذاری قرار می گیرد. در کنار مراکز تصمیم گیری، افکار عمومی و رسانه ها نیز مطالبات خود بر ضرورت یافتن پاسخ های علمی و منطقی به سؤالات مربوط به چرایی بروز مشکل را مطرح می کنند. بنابراین، همان طور که در عرصۀ سلامت، ظهور بیماری های جدید و حتی استمرار آن با ظهور سویه های مختلف بیماری، امری پذیرفته شده است، در عرصۀ مسائل اقتصادی هم پدیدآمدن مشکلات، مادامی که جدید باشد توجیه پذیر است. آنچه توجیه پذیر نیست تکرار و انباشته شدن مشکلات مشابه است. چیزی که همه بر آن تاکید دارند این است که متناسب با ابعاد و درجۀ اهمیت مشکل، به هر مسئله ای پرداخته شود. به این معنی که مشکلات اقتصاد کلان مانند تورم، رشد اقتصادی و بیکاری در سطوح عالی تصمیم گیری و بقیه در سطوح متناسبِ پایین تر مورد بررسی قرار می گیرد. علاوه بر آن، هرچه موضوعی در سطح بالاتر نظام تصمیم گیری مطرح شود، عمیق تر و علمی تر به آن پرداخته شود. پس می توان چرخه ای را تصور کرد که در ابتدای آن، بروز مشکل، سپس مشاهدۀ مشکل، پس از آن طرح سؤال چرایی بروز مشکل و در مرحله بعد ارائۀ راه حل ها قرار می گیرد.  

 به نظر می رسد آنچه «ما» را متمایز کرده، نبود مرحلۀ سوم یعنی طرح سوال است. به صورت کاملا تعجب آوری در کشور ما، در مواجهه با مشکلات نه تنها اساساً سؤالی در مورد چرایی بروز مشکل شکل نمی گیرد بلکه هرچه مشکل بزرگ تر باشد، عارضۀ بی سؤالی و وجود پاسخ های کلیشه ایِ ازقبل آماده، جدی تر است. بنابراین، اگر مشکلات کشور را به سطوح مختلف برحسب درجه اهمیت آن ها تقسیم کنیم، دو مشاهدۀ مهم را می توانیم گزارش کنیم.

 مشاهده اول این است که معمولا «همه» برای مشکلات بزرگ، «پاسخ» دارند و به صورت عجیبی، هرچه سطح مشکل بالاتر باشد این پاسخ «قطعی»تر است. پاسخ ها برای مشکلات بزرگ کشور معمولا در یکی از چهار دسته ای که در ادامه توضیح داده می شود قرار می گیرد. دستۀ اول معمولا به میزان «همت» مسئولان نسبت داده می شود. اینکه مسئولین مربوطه چقدر «پای کار» هستند و چقدر در ۲۴ ساعت تلاش می کنند یک پاسخ حاضر و آماده است. پاسخ دوم معمولاً به این برمی گردد که مسئولان نمی خواهند مشکلات را حل کنند و این را بیشتر به فساد نسبت می دهند. پاسخ سوم به وجود یک «دیگران» یا «دست های پشت پرده» مربوط می شود که یا از داخل یا خارج نمی گذارند مشکلات حل شود و بالاخره پاسخ چهارم این است که یک تفکراتی وجود دارد که معتقد است باید این اتفاقات بیفتد. فرض کنید شما در یکی از سال های بروز بحران ارزی هستید و نرخ ارز جهش های بزرگی را تجربه کرده و کل سیستم تصمیم گیری با اولویت بالا می خواهد به این موضوع بپردازد و مشکل را حل کند. یک گروه از آن هایی که خارج از دولت هستند می گویند این ها بیخیال هستند و وقت نمی گذارند. گروه دیگر می گویند افرادی در تصمیم گیری هستند که از افزایش نرخ ارز نفع می برند پس آن را افزایش می دهند. گروه سوم در درون دولت می گویند مخالفین دولت دارند ارز می خرند تا ثابت کنند دولت در انجام کار ناتوان است. بعضی هم این مسئله را به خارج نسبت می دهند و بالاخره گروه چهارم این گونه مطرح می کنند که تصمیم گیرندگان مثلاً تحت تأثیر افکار نئولیبرالی قرار گرفته و دارند نرخ را بالا می برند!  ملاحظه می کنید که به رغم تنوع زیاد این پاسخ ها، وجه اشتراک در این است که به اصل موضوع کاری ندارد و اصلا سؤالی در مورد چرایی خود پدیده ندارد،  نه در سطح مسئولین نه افکار عمومی. حال هرچه اهمیت مشکل بیشتر باشد درجه قطعیت پاسخ های ذکرشده بیشتر است و در نتیجه ضرورت پرداختن به چرایی بروز مشکل، کمتر.

 مشاهدۀ دوم این است که چون هیچ گاه به صورت علمی و منطقی به چرایی بروز «مشکلات اصلی» پرداخته نمی شود، مسئولین در سطوح بالای کشور به صورت کاملاً فرسایشی و با صرف وقت زیاد، درگیر حل موضعی و انفعالی «مشکلات دست دوم به پایین » کشور هستند.

 جامعه بدون سوال هیچ گاه توانمندی حل مشکلات خود را پیدا نخواهد کرد. رسانه می تواند تمرکز خود را بر حل این نقیصه بگذارد و این را به یک سنت تخطی ناپذیر تبدیل کند که همۀ مسئولان، کارشناسان و دانشگاهیان ناچار شوند در برخورد با مشکلات ابتدا چرایی بروز مشکل را توضیح دهند.

مادامی که برای پدیده هایی که به صورت مشکل بروز کرده اند سوال از جنس چرایی مطرح نشود، مشخص نمی شود که راه حل های اتخاذشده چه مسئله ای را می خواهد حل کند و همین می تواند عامل تداوم مشکلات باشد. لذا توصی بنده به رسانه های حرفه ای و اصیل آن است که این شجاعت و فروتنی را نه تنها ترویج کنند بلکه آن را به یک ارزش و امتیاز تبدیل کنند که پرسش در مورد چرایی بروز مشکلات را تبدیل به یک الزام باارزش حداقل در سطح نخبگان تبدیل کنند. اگر یک رسانه بتواند چنین ویژگی ای را شکل داده و تثبیت کند دستاوردی بزرگ خواهد بود.